Жамбыл облысы, Жамбыл ауданы Валерий Чкалов орта мектебі

Пәні: Биология 8 сынып

 Биология пәні мұғалімі Сейдахметова Қалиякүл Ермаханқызы

Сабақтың тақырыбы: Дәрумендер

Сабақтың мақсаты:

І.    Білімділік : Дәрумендер, олардың  түрлері, биологиялық ролі, адамның денсаулығы

      үшін маңыздылығы жайлы ұғым қалыптастыру.

ІІ.   Дамытушылық: Дәрумендердің түрлері,пайдасы жайлы ақпарат бере отырып, білім

      дамыту.

ІІІ.Тәрбиелік:  Рухани сауаттылыққа, өз денсаулықтарына ұқыптылықпен қарауға,

       тазалыққа   баулу. Табиғат байлығын сақтауға, бағалауға үйрету.

 Сабақтың көрнекілігі: Слаид үлгілері; Электронды кітап; Жеміс муляждары; суреттер,

              кестелер; Тірек сызбалар.

Сабақтың типі: Аралас сабақ

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру кезеңі.

ІІ. Үйге оқушыларға арнайы тапсырмалар берілген. (Оқушылар 3 топқа бөлінген):

1 тапсырма: біз қалай тамақтанамыз?

2 тапсырма : Қалай тамақтануымыз керек?

3 тапсырма: Тиімді, пайдалы тамақтану дегеніміз не?

Әр топтың лидері сұрақты таңдайды, топ талқылайды.

ІІІ.  Жаңа сабақты игеру кезеңі. « Дәрумендер және адам ағзасы»

ІV.Жаңа сабақты бекіту:

 А) Сәйкестендіру тестін орындау :

 Рахит     –      Н.И. Лунин

 Пеллагра    –  Аскорбин  қышқылы

Дәрумендер  -   Ретинол

Бери – бери   –  Кальциферол

 Қырқұлақ –      Никотин қышқылы

Тауық соқыр  –  Цианокобаламин

Б) Пікірталас.

Тақырыбы:  Дәрумендерді үнемі дайын препарат күйінде қабылдап отыру қажет пе?

І топ : ия (ойларын тұжырымдау)

ІІ топ: жоқ (ойларын тұжырымдау)

1. Қорытынды.

  «Дәрумендер» сөзіне класстер құру

Бағалау:

VІ. Үйге тапсырма : § 51 терминдермен жұмыс жасау.

Павлодар облысы, Баянауыл ауданы, Майқайың кенті,

 №1 Майқайың жалпы орта білім беру мектебінің

биология пән мұғалімі Беремжанова Раушан Баянбековна

7 сынып бойынша биология пәнінен қысқа мерзімді жоспар.

Тақырыбы: Кірпікшелі кебісше – күрделі құрылысты қарапайым жәндік.

Мақсаты:

1)Кірпікшелі кебісшенің құрылысын, қозғалуын, тыныс алуы, көбеюі туралы білу.

2) Жұппен, топпен үйренеді, тақырыпты өздігімен оқып үйренеді, ой жинақтауға үйренеді, бірін-бірі, өзін-өзі бағалауды үйренеді,ойлайды, шапшаңдық, тақырыпты қорытындылауға үйренеді, сыни тұрғыдан ойлауға үйренеді, көшбасшылық қабілеттерін дамытады.

3)Табиғаттағы маңызын білу.

Әдіс-тәсілдер: АКТ, СТО, диалогтік оқыту, ЖЕСО,ЖИГСО,  бағалау

Көрнекілік: электронды оқулық, стикер, карточкалар,  бағалау парағы.

Жұмыс формалары: Жұппен, топпен

Сабақ барысы:

І. Психологиялық ахуал ІІ. Топқа бөлу ІІІ. тақырыпқа шығу

Павлодар облысы, Баянауыл ауданы, Майқайың кенті,

 №1 Майқайың жалпы орта білім беру мектебінің

биология пән мұғалімі Шайменова Гүлшат Зарубаевна

9 сынып бойынша биология пәнінен қысқа мерзімді жоспар.

Тақырыбы: Полиплоидия. Әріден будандастыру. Жасанды мутагенез.Селекция жетістігі.

Мақсаты:

1) Полиплоидия. Әріден будандастыру, жасанды мутагенез, селекция жетістігі

туралы білу.

2) Жұппен, топпен үйренеді, тақырыпты өздігімен оқып үйренеді, ой жинақтауға үйренеді, бірін-бірі, өзін-өзі бағалауды үйренеді,ойлайды, шапшаңдық, тақырыпты қорытындылауға үйренеді, сыни тұрғыдан ойлауға үйренеді, көшбасшылық қабілеттерін дамытады.

3)Табиғаттағы маңызын білу.

Әдіс-тәсілдер: АКТ, СТО, диалогтік оқыту, ЖЕСО,ЖИГСО,  бағалау

Көрнекілік: электронды оқулық, стикер, карточкалар,  бағалау парағы.

Жұмыс формалары: Жұппен, топпен

Сабақ барысы:

І. Психологиялық ахуал ІІ. Топқа бөлу ІІІ. тақырыпқа шығу

Сабактың тақырыбы:

Жануарлар туралы жалпы түсінік

Джолдыбаева Маргарита

• Мақсаты: Балалардың үй жануарлары және жабайы аңдары туралы түсініктерін тереңдету. Олардың түрлерін бір – бірінен ажыратуға,аттарын дұрыс атай білуге үйрету.
  Жануарлардың тіршілігімен, жасайтын ортасымен таныстыру, сұрақ қою арқылы сөйлеу белсенділіктерін дамыту.
  Баланың үй жануарлары мен аңдарға сүйіспеншілігін оятып, оларды қамқорлық жасауға, қорғауға тәрбиелеу.
• Әдіс – тәсілдер: түсіндіру, сұрақ - жауап, әңгімелесу, шаттық шеңбер, жұмбақтар, ойын,жануарларды орындарына жайғастыру.
  Жаңа сөздер: Төрт түлік,жабайы аңдар, көжек, бөлтірік, қонжық.т/б
• Көрнекілік: Үй жануарлары және жабайы аңдардың суреттері т/б.

ТОЛЫҚ ЖҮКТЕУ

Сабақтыңтақырыбы: Жергілікті, белдеулік және бүкіләлемдік уақыт.

Сабақтың мақсаты: таным белсенділігін арттыра отырып, іс-әрекеттерін тиімді  ұйымдастыру арқылы тақы

                                  рыпты ғылымилығымен қатар өмірмен байланыстыра отырып түсіндіру, сын тұрғысынан

                                  ойлауға үйрету.

                                 Жергілікті,белдеулік және бүкіләлемдік уақыт, нақты және орташа күн  тәуліктері мен

                                 жұлдыздық уақыт туралы түсінік беру .

Әдіс тәсілдері: Топтастыру әдісі;

                           Сыни тұрғыдан ойлауға үйрету:ДЖИГСО;

                           Ынтымақтастық және топтағы бірлескен жұмыс;

                           Семантикалық карта.

Корнекілігі:  Постер, түсті қағаз, маркерлер, дидактикалық таратпа материалдар, желім, қайшы.

Барысы:1. Ұйымдастырукезеңі:Амандасу, сынып оқушыларын түгендеу,топқа бөлу (астрономиялық сөздер

                         арқылы топқа бөлу).

  2.Сабақ барысы Блум таксаномиясы бойынша өтеді.

1). Білу. Әр түрлі географиялық ендіктегі аспан сферасының қозғалысы тақырыбы бойынша сұрақтар қойылады.

                                    Сұрақтар:

1. Радиусы анықталмаған жорамал сфера - ...... деп аталады.
2. Зенитке қарама – қарсы орналасқан нүкте .................. деп аталады.
3. Зенит пен надирді қосатын нүкте .................. деп аталады.
4. Тік сызықққа перпендикуляр әрі аспан сферасының орталық нүктесі арқылы өтетін жазықтық ............................. деп аталады.
5. Төңірегінде аспан сферасының айналысы сағат тілінің айналу бағытына кері болатын полюс ..... деп аталады.
6. Зенит және дүние осі арқылы өтетін жазықтық ............. деп аталады.
7. Аспан сферасының орталық нүктесі арқылы өтетін және дүние осімен тік бұрыш жасайтын жазықтық ..... деп аталады. 
8. Бақылаушының дәл төбесінде орналасқан нүкте................. деп аталады.
9. Көкжиек аспан сферасын нешеге және қалай бөледі?
10. Аспан сферасы және шырақтарының тәуліктік айналысы ................. төңірегінде өтеді.
11. Дүние осінің аспан сферасымен қиылысатын нүктелері .......... деп аталады.
12. Төңірегінде аспан сферасының айналысы сағат тілінің айналу бағытында болатын полюс ..... деп

      аталады.

13. Шырақтардың көкжиектен ең жоғары және төмен орналасуы аспан меридианы арқылы өу кезеңі.........

 деп аталады.

2. Видеоролик көрсетіледі.

1-топ. Аспан сферасы.

2-топ.Шырақтардың кульминациясы.

3-топ.Шырақтардың тәуліктік қозғалысы.

Әр топ берілген тапсырмалар ассосация әдісі бойынша топтастырады. 

2) Түсіну. Видеоролик арқылы жаңа сабақтың тақырыбы ашылып,мақсат қойылады.

Оқулық бойынша топтық жұмыс:ДЖИГСО(15мин)

3)Қолдану.

1-тапсырма:Нақты және орташа күн тәулігі.

2-тапсырма: Жергілікті, белдеулік және бүкіләлемдік уақыт.

3-тапсырма:Жұлдыздық уақыт.

Видеороликтер көрсетіледі.

Проблемалық сүрақтар:

1.Нақты және орташа күн тәуліктерінің айырмашылығы.

2.Жергілікті уақыт, белдеулік уақыттар не?

3.Жұлдыздық тәулікті қалай түсінесіңдер?

Топтар тапсырмалары бойынша постер қорғайды.

 4) Талдау.  Уш топқа семантикалық карталар беріледі.

5) Жинақтау. Тест тапсырмалары беріледі.

1.Астономиялық бақылау бойынша алынған уақыттың негізгі бірліктері:

А)  секунд

В)  тәулік

С)  градус

Д)  ай

Е)  жыл

2.Жердің аспандағы белгілі бір санақ денесіне қатысты өз осінен толық бір айналым жасауға кеткен уақыт аралығы

А)  секунд

В)  тәулік

С)  градус

Д)  ай

Е)  жыл

3.Орташа күн тәулігінің ұзақтығы

А)  24 сағат

В) 23 сағат

С)  23 сағат 56 минут

Д)  22 сағат

Е)  24 сағат 56 минут

4.Күн шарығының орталық нүктесінің жоғарғы шарықтау сәті

А)  нақты түн ортасы

В)  нақты тал түс

С)  декреттік уақыт

Д)  шарықтау

Е)  бату

5. Бүкіләлемдік уақыт қай елдің жергілікті уақытымен сәйкес және нешінші сағаттыұқ белдеуге сәйкес келеді?

А)  Астана, 5сағатық белдеу

В)  Мәскеу, 12 сағаттық белдеу

С) Лондон 0 сағаттық белдеу

Д)  Лондон 12 сағаттық белдеу

Е)  Алматы, 5сағатық белдеу

6) Бес саусақ кері байланысы.

7) Үйге тапсырма:§44

8)Бағалау.

№3 жалпы орта білім беретін қазақ мектебі

“Үздік жас биологтар”

(Интеллектуалдық білім сайысы)

6а,ә сыныптар

Білімділік: Білімді жүйелеп, ойлау және есте сақтау қабілеттерін арттыра отырып, танымды қызығуын дамыту мақсатында оқушылардың ұжымдасып жұмыс жасауы, белсенділіктері артуы, жылдам қимылға, ұшқыр ойлауға дағдылануы

Дамытушылық: Оқушылардың жаратылыстану пәніне деген қызығуын арттыру, қосымша материалдарды пайдалануға дағдыландыру, ойлау қабілетін, тіл
байлығын дамыту.

Тәрбиелік: Табиғатты сүюге, оның байлығы мен берекелі тіршілігін қорғауға, Отан сүйгіштікке тәрбиелеу.

БҚО. Жаңақала ауданы

Жаңақала ауылы. №3 ЖОББҚМ.

Тақырыбы: Құстар әлемі.
Орындаған: Насиуллина Гүлсезім. 7 а сыныбы.
Жетекшісі: Бисенова Б.Қ.
Биология пәнінің

Құстар

Бұлар — омыртқалы жануарлардың үшуға бейімделген тобы. Денесі қауырсынмен қапталып, алдыңғы аяқтары қанатқа айналған. Қазіргі кезде дүние жүзінің түрлі аймақтарында құстардың 8 600-ға жуық түрі таралған. Зоологияғылымының құстарды зерттейтін саласы - орнитология (гр.«орнитес» - құс +«логос» - ғылым). Қазақстанда құстардың 500-ден астам түрі мекендейді. Олардың дене температурасы - тұрақты, жылықанды әрі жоғары (+4 ГС,+430 С). Құстар барлық құрлықтарда кеңінен таралған

ТОЛЫҚ ЖҮКТЕУ

БҚО. Жаңақала ауданы Жаңақала ауылы

№3 ЖОББҚМ Бисенова Бижамал Қадырқызы

Биология пәнінің мұғалімі

Сабақтың тақырыбы: Бұршақ тұқымдастар

Білімділігі: Оқушыларды  бұршақ тұкымдасының ерекшеліктерімен таныстыру. Тұқымдастың алуан түрлігі мен манызын көрсету.  Оқушыларды негізгі оқу материалымен  таныстыру.

Дамытушылығы:  Оқушылардың интеллектуалдық қабілетін, білімі мен білік дағдысын дамыту. Шығармашылық денгейін тапсырмалар арқылы оқушының биологиялық білімге деген қызығушылығын арттыру . Өсімдік түрлерін анықтау мен тұқымдас белгілерін талдауда  тұрақты білімін қалыптастыру.

Тәрбиелілігі: Оқушыларға бұршақ тұқымдасының табиғат пен адам өміріндегі манызын мысалдармен түсіндіріп,табиғатты аялауға оған түсінікстікпен қарауға оқушылардың  табиғи – ғылыми көзқарастарын алыптастыра тәрбиелеу. Салауатты өмір салтын ұстауда, жақсы қоғамдық ортаны  қалыптастыру 

ТОЛЫҚ ЖҮКТЕУ

БҚО Орал қаласыИ № 22 ОЖББМ

Дүниетану пәні

2 сынып

Нугманова Райгул Керейқызы

Сабақтың тақырыбы: Жануарлар тіршілігіне қажетті жағдай

Сабақтың мақсаты:

Білімділік:жануарлар тіршілігінің басты ерекшелігі олардың өз ортасына бейімделуі және тіршілігіне қажетті жағдайлар туралы түсінік қалыптастыру.

Дамытушылық: үй жануарлары мен жабайы аңдарды ажыратып,олардың тірішілігіндегі өзгерістер мен ерекшеліктерді  танып, білу дағдыларын дамыту

Тәрбиелік: аңдарды, құстарды қорғауға тәрбиелеу,қамқорлық жасауға баулу,табиғатты сүюге баулу

Сабақтың көрнекілігі:слайдтар, топтық тапсырмалар

Сабақтың әдісі: түсіндіру, сұрақ - жауап

                                           Сабақтың барысы:

Маңғыстау облысы Жаңаөзен қаласы № 21 орта мектептің

биология пәні  мұғалімі Чохыева Гулнар

Сыныбы: 8^ә
Тақырыбы: § 44-46Ас қорыту маңызы және жүйесі.

Сабақтың мақсаты:

Білімділік: Оқушыларға  ас қорыту маңызы, ас қорыту жүйесінің құрылысы мен қызметі туралы жаңа білім, түсінік беріп, ұғымдарын қалыптастыру.

Дамытушылық: Оқушылардың ойлау, есте сақтау, біліктіліктерін жетілдіру,  пәнге деген қызығушылықтарын арттыру, іздену, шығармашылық қабілеттерін дамыту.

Тәрбиелік: Оқушыларды мейірімділікке, ұқыптылықа, мәдениеттілікке, салауаттылыққа үйрету.

Сабақтың типі: Аралас сабақ

Сабақтың түрі: Бағыттау, зейін аудару, белсендіру

Сабақтың пәнаралық байланысы:анатомия

Сабақтың көрнекілігі: интерактивті тақта, плакат, түрлі-түсті қағаз, стикер.

Сабақтың барысы:
I. Ұйымдастыру бөлімі

 Оқушылармен амандасу, түгендеу, назарын осы пәнге аудару;

Тақтада тұрған стикерлерді алып, алынған түс бойынша  топқа бөліну, стикер астында әріптер шашылып берілген, сол әріптерді біріктіру арқылы топ атын табу.

1 топ – бауыр тобы

2 топ –жұтқыншақ

3 топ – ұйқыбез

4 топ - қарын

1. Үй тапсырмасын сұрау («Жемісті білім»арқылы, сұрақтарға жауап беру)
   Тамақтанудың маңызы. Тағамдық өнімдер мен қоректік заттар.
2. Адамның күнделікті пайдаланатын тағамның құрамында нелер бар?(күрделі ағзалық затар: нәруыздар, майлар және көмірсулар)
3. Адамның күнделікті қалыпты тіршілігі үшін тәулігіне орта есеппен қанша нәруыз қажет?(100-120 грамм)
4. Адам күнделікті пайдаланатын көмірсулар?(крахмал, қант)
5. Адам денесіндегі жиналған артық көмірсулар қайда жиналады?(бауырда, бұлшықеттерде қор ретінде )
6. Витаминдерді латынша аударғанда не мағына береді?(«vita»-тіршілік,«amin»- химиялыө затар)
7. Адам тәулігіне қанша граммдай тұз пайдалану қажет?
8. Тағам құрамындағы күрделі ағзалық қосылыстардың ыдырап, қан мен лимфаға өтуін не деп аталады? (асқорыту)
9. Тағамдық заттардың энергетикалық қызметі дегенге қалай түсінесіңдер? ( Тағам құрамындағы күрделі ағзалық заттар ыдырағанда энергия бөлінеді де, энергияның басқа түріне айналады)
10. Майлар қандай тағамда көп болады,олардың ағза үшін қандай пайдасы бар? (сүт өнімдері, жұмыртқа, жануарлардың іш майы, майлы өсімдіктер құрамында. Адам ағзасы үшін қажетті ағзалық заттың бірі)
11. Ағзада нәруыз жеткілікті болу үшін қандай тағамдарды пайдалану керек? ( ет, балық, жұмыртқа, асбұршақ, жаңғақ және т.б.)
12. Барлық тірі ағзаға тән қасиеттер? (қоректену)
13. Тағамдық заттар алдымен ерітінді күйге айналып, содан кейін қайда барып сіңіріледі? (қанға)
14. Адам тәулігіне орта есеппен қанша грамм май пайдалану керек?(70-100)
15. Адам тіршілігі үшін тәулігіне қанша литр су қажет? ( 1,5-2,5)

ІІІ. Жаңа сабақ

Ас қорыту жүйесі (көне грекше: systema digestoria; көне грекше: systema —бүтін, байланысқан, жүйе; лат. digestoria — асқорыту) – адаммен жануарлар организмдеріндегіасты қабылдау, өндеу, қорыту, сіңіру және жын қалдығын сыртқы ортаға шығару қызметтерін атқаратын мүшелердің жүйесі.

Асқорыту мүшелері

Ауыз қуысы

Жұтқыншақ

Өңеш

Асқазан

Аш ішек

Тоқ ішек

Тік ішек

Асқорыту бездеріне үш жұп сілекйлі бездері, бауыр және ұйқыбез жатады. Асқорыту бездерінен бөлінетін сұйықтықты сөл деп атайды. Асқорыту бездері сыртқы секреция бездеріне жатады. Олар өздерінен бөлінетін сөлді арнайы өзектер арқылы асқорыту мүшелеріне бөледі. Әрбір асқорыту безінің бөлінетін сөлінің өз атауы бар. Бауырдан-өт, сілекей безінен-сілекей. Асқорыту бездерінің қызметін фистула әдісі арқылы зерттеуде көрнекті орыс ғалымы Павловтың еңбегі зор. Ғалымның бұл салада еңбегіне физиология ғылымындағы іргелі жаңалық ретінде Нобель сыйлығы берілген. Қазіргі таңда эндоскопия әдісі қолданады.

Асқорыту бездері (көне грекше: glandulae digestoria) — асқорытуға қажет ферментгерге бай асқорыту сөлін бөлетін бездер. Асқорыту бездерінің сөл бөлетін соңғы бөлімдерін құрайтын безді жасушаларды экзокриноциттер деп атайды. Құрылысы мен орналасу орындарына байланысты асқорыту бездері екі топқа бөлінеді: асқорыту ағзалары қабырғаларында орналасатын ұсақ бездер (интрамуральды бездер) және асқорыту мүшелері қабырғаларынан тыс жатқан ірі (экстрамуральды) бездер. Қабырғалық интрамуральды ас қорыту бездері — құрылысы түтікше келген асқорыту ағзаларының кілегейліасты негізінде немесе кілегейліқабық тың өзіндік тақташасында (пластинкасында) орналасады. Олардың жіңішке келген шығару өзектері асқорыту ағзалары қуысына ашылады. Интрамуральды бездерге ерін, тіл, тандай, ұрт, сілекей бездері, қарын (асқазан), дуаденальды (он екі елі ішектік) жөне жалпы ішектік бездержатады. Ал экстрамуральды ірі асқорыту бездеріне шықшыт (құлақ түбі), төменгі жақ, тіласты сілекей бездері, ұйқы безі және бауыр жатады.

Экстрамуральды сілекеи бездерінші ірі өзектері ауыз қуысына, ұйқы безі мен бауыр өзектері он екі елі ішек (күйіс қайтаратын жануарлардың ұлтабар ұшы) қуысына ашылады. Асқорыту бездерінің сөліндегі ферменттер астың (жынның) құрамындағы күрделі органикалық заттарды (протеиндер, липидтер, көмірсулар), олардың қарапайым мономерлеріне ьдыратады. Қорытылған заттардың мономерлері — амин қышқылдары мен глюкоза ішек қабырғасындағықан қылтамырларына (капиллярларларына), ал глицерин мен май қышқылдары — лимфа капиллярларына сорылып сіңіріледі.

Асқорыту бездеріне үш жұп сілекей бездері, бауыр жәнө ұйқыбез жатады. Аскорыту бездерінен бөлінетін сұйықтықты сөл (секрет) деп атайды. Асқорыту бездері сыртқы секреция бездеріне жатады. Олар өздерінен бөлетін сөлді арнайы өзектері арқылы асқорыту мүшелеріне бөледі.Әрбір асқорыту безінің бөлетін сөлінің өз атаулары бар. Мысалы, бауырдан бөлінетін сөл - өт, сілекей бездерінен бөлінетін сөл - сілекей және т. б.

Асқорыту бездерінің қызметін фистула әдісі арқылы зерттеуде көрнекті орыс ғалымы И. П. Павловтың еңбегі зор. Ғалымның бұл саладағы еңбегінефизиологияғылымындағы іргелі жаңалық ретінде Нобель сыйлығы берілген. Қазіргі кезде асқорыту мүшелерінің ішкі сілемейлі қабыгындағы өзгерістерді зерттеудеэндоскопия әдісі қолданылады. Оның көмегімен арнайы оптикалық құралдар арқылы асқорыту мүшелерінің ішкі құрылысын көруге және суретке түсіріп алуға болады.Асқорыту бездерінен бөлінетін сөлдің құрамында күрделі ағзалық заттарды қарапайым заттарға дейін ыдырататын ерекше заттар болады. Оларды ферменттер деп атайды.

1. 
   Жаңа сабақты бекіту сұрақтары.
2. «Суреттер сөйлейді»

Суреттерде тірек-сызба беріледі, аттарын тұсына жазу керек.

2. Сөзжұмбақ шешу арқылы
   Онда тіл, тіс, таңдай орналасқан (ауыз).
   2. Ас қорыту мүшелерінің кеңейген жері (асқазан).
   3. Ол қорыту және тыныс алу қызметін атқарады (жұтқыншақ).
   4. Оның ұзындығы 1, 5 - 2 м. (тоқ ішек).
   5. Ол ең ірі ас қорыту безі (бауыр).
   6. Бауырдың түсі (қызыл).
   7. Тілдің ұшы сезетін дәм (тәтті)
3. Ас қорыту жолының едәуір ұзын бөлігі (аш ішек).
   9. Ол жұтқыншақты асқазанға жалғайды (өңеш).
   10. Ащыны, тәттіні, және қышқылды сезетін мүше (тіл).
   11. Инсулин, гликоген гормонын бөлетін без (ұлтабар).
   12. Аш ішектің бөлігі (ұлтабар).
   13. Ас қорыту мүшесінің аяқталатын бөлігі (тікішек).

Бағалау:
Сабаққа белсенді араласып отырған оқушыларды және сабақ айтқан оқушыларды  бағдаршам арқылы бағалау.

Үйге тапсырма беру.

• 44-46. Ас қорыту маңызы және жүйесі.

Қарағанды облысы Жаңаарқа ауданы Б.Амалбеков атындағы ЖОББМ

биология пәні мұғалімі  Көбеева Гүлшахар Жарылғапқызы

Тақырыбы: Ішекқуыстылар түрінің саналуандығы. Маржан полиптері және медузалар

     Мақсаты:  1.  Ішекқуыстылардың көптүрлілігі, көпжасушалы жәндіктер мен шоғырлас қарапайымдар жасушасының айырмашылықтарын, олардың табиғаттағы және адам өміріндегі маңызын түсіндіру.

2. Оқушылардың ойлау, есте сақтау,танымдық қабілеттерін дамыту, қызығушылығын, белсенділігін арттыру
3. Оқушыларды жылдамдыққа, жауапкершілікке, тірі табиғатты сүюге тәрбиелеу.

     Сабақтың типі:   аралас

     Сабақтың әдісі:  сөзжұмбақ шешу,оқулықпен жұмыс, кесте толтыру, терминдермен жұмыс

     Көрнекілігі:Суреттер, кесте, слайд

     Пәнаралық байланыс:бейнелеу  өнері

 Сабақ барысы

І. Ұйымдастыру :Сәлемдесу,түгелдеу,сабаққа даярлау.

ІІ. Үй тапсырмасын сұрау. 1-тапсырма.  Ойлан,  тап!

1. Гидраның мекен ортасы. 2. Гидраның сыртқы және ішкі қабаттарының арасындағы қуысты толтырып тұратын желім тәрізді іркілдек зат. 3. Гидра денесіндегі жиырылу қызметін атқаратын жасушаларының аты. 4. Гидраның ас қорыту қуысын астарлап жатқан қабаты. 5. Гидра денесінің сыртын қаптап жауып жататын қабат. б. Гидраның жыныссыз көбею жолы. 7. Гидраның ауыз айналасында орналасқан қорегін ұстауға қатысатын өсінділерінің аты. 8. Алғашқы көпжасушалы ағзалар типінің атауы.

2-тапсырма. Гидраның санмен белгіленген жыныс жасушаларын жазыңыздар және даму сатыларын да көрсетіңіздер

ІІІ. Жаңа сабақ.

Ішекқуыстылар типін құрайтын кластарды жазып, сызбаны толтырайық

 ІШЕКҚУЫСТЫЛАР

Гидратәріздестер                                     Табақшатәріздестер                      Көпқармалауышты маржандар

 Гидройдтар                                              Сцифойдтар                                               Полиптер

Ө           К          І           Л            Д           Е           Р          І

Гидра Обелия                                     Айшықты медуза                                        Цианеа

                                                    Құлақты медуза(аурелия)

Өкілдерінің суреттерімен танысу:           Медузаның түрлері

Медузалардың түрі гидраға мүлдем ұқсамайды, бірақ дене құрлысында көп ұқсастықтар бар. Пішіндері қолшатырға, қоңырауға немесе төңкерілген тостағанға ұқсайды.

Гидра бекініп тіршілік етсе, медузалар суда еркін жүзіп тіршілік етеді.

Олар дара жынысты.

Медузаның ішкі құрылысы:                               

1. Сыртқы қабаты (эктодерма)
2. Ішкі қабаты (энтодерма)
3. Ішек қуысы
4. Аузы

Медузаның қоңырау тәрізді жалпақ бөлігі тері-бұлшық ет жасушаларындағы ет талшықтарының жиырлуы арқылы қозғалады. Оның ішкі  ас қорыту қуысы көп тармақтарға бөлінген. Жүйке жасушалары денесінің жалпақ бөлімінің жиегінде орналасқан. Медузаның сезім мүшелері жақсы жетілген.

Медузаның көбеюін өткен сабақта қарастырғанбыз. Суретін тағы бір көріп еске түсіріп,көбею сызбанұсқасын құру

Актинияның түрлері

Актиния дене пішіні бағана тәрізді, денесінің табан бөлімімен кез келген затқа бекінеді. Алдыңғы жағында аузын қоршап тұратын өте көп қармалауыштары болады. Актиниялар түрлі түсті болып, гүлге ұқсап тұрады. Актинияның табаны қалың болады, табанының көмегімен ұлу тәрізді бір орыннан екінші орынға баяу жылжып қозғалады. Актиниялар жұмыртқа салып жынысты және бүршіктену арқылы жыныссыз көбейеді.

Маржан полиптері

Маржандардың актиниялардан айырмашылығы – бүршіктену арқылы көбейіп, шоғырланып тіршілік етеді. Маржандардың жасушаларынан бөлінген заттардан ізбесті қатты “қаңқа” түзіледі. Маржан шоғырлары дамылсыз өсіп, су астында әр түрлі жартастар( риф) мен кедертасты аралдар түзеді. Өкілдері-қызыл маржан,теңіз қауырсыны, актиния тек теңізде өмір сүреді.Көп қармалауышты маржандар дүниежүзілік мұхитта көп тараған.Тіршілік айналымы тек қана полип күйінде өтеді. Барлық түрлері шоғыр түзеді(актиниядан басқалары). Теңіздегі терең суларда ішекқуыстылардың жарық шығаратын түрлері де кездеседі

 ІV.Бекіту

1.Суреттерге назар аудар:ішекқуыстылардың әрбір типіне тән “өз” белгісін ірікте.

1)Әк қаңқаларымен қапталған үйінділер түзеді
2)Еркін жүзіп жүреді
3)Су астында жартастар түзеді
4)Аз қозғалады
5)Денесінің пішіні төңкерілген табақ тәрізді
6)Денесінің пішіні сабақ тәрізді
7)Қаңқаларының бір жерге жиналуынан шеңберлі жартас атолл түзіледі
8)Судың сығылуы нәтижесінже алға қарай жылжу тәсілімен (реактивті)қозғалады
9)Қозғалыссыз өмір сүреді
10)Теңіздерде болатын дауылдарды күні бұрын сезеді

 2.Танымыңызды танытыңыз!

3.Танымыңызды танытыңыз!

Төменде берілген ішекқуыстылардың қайсысы медузаға жатпайды?

V.Қорытынды.  Ішекқуыстылардың жеке кластары  кестесін толтыру

VІ.   Бағалау

VІІ. Үйге тапсырма: §41 оқу

Қызылорда облысы,  Жалағаш ауданы, Қаракеткен ауылы №114 орта мектептің

биология пәнінің мұғалімі Жайшылықова Гүлжайна Қайырбекқызы

Қысқа мерзімді жоспар

Қызылорда облысы,  Жалағаш ауданы,  Қаракеткен ауылы

№114 орта мектептің  биология пәнінің  мұғалімі

Жайшылықова Гүлжайна  Қайырбекқызы

Қысқа мерзімді жоспар

         Әдістемелік нұсқа жұмыс бағдарламасына сәйкес  құрастырылған: Тулегенов Д.Т.

Теориялық сабақтың әдістемелік нұсқамасы

Тақырыбы: Мембранадағы фазалық ауысулар          

Сабақтың мақсаты:

            Білімділік: Мембранадағы фазалық ауысулар туралы мәлімет беру.

Тәрбиелік: Оқушылардың талдау, салыстыра білу  қабілеттерін дамыту, оқу материалының ең негізін алып, мазмұнын ажыратуға   тәрбиелеу.

Дамытушылық: Қазіргі заманғы техника мен  ғылымның  жетістіктерін мысалға келтіре отырып,    оқушылардың өмірге деген  көзқарастарын  қалыптастыруды дамыту.

Сабақтың түрі: Аралас сабақ

Сабақтың әдісі: Түсіндіру, сұрақ-жауап

Сабақтың уақыты: 2 сағат

Сабақты өткізу орны: дәрісхана

Пәнішілік байланыс: Мембранадағы липидтердің физикалық күйі

Пәнаралық байланыс: биология, химия

Сабақтың жабдықталуы: үлестірілмелі материалдар, слайдтар

Пайдаланылған әдебиеттер:

            Негізгі: Сайбеков Т., Көшенов Б.  «Медициналық биофизика»

Қосымша:

Оқушы білуі тиіс:

- Мембрананың физика-математикалық әдісінде зерттеуі, фазалық ауысуында және физикалық күйдегі мембранадағы липидтер;

- Мембрана құрылымдарын зерттеу әдістері       

Сабақтың хронокартасы және құрылымдық-логикалық сызбасы (12 ж)

І Ұйымдастыру кезеңі – 3-5 мин

ІІ Үй тапсырмасын тексеру – 15-20 мин

ІІІ Жаңа тақырыпты түсіндіру – 30-45 мин

ІҮ Жаңа тақырыпты бекіту – 10-15 мин

Ү Қорытындылау – 3-5 мин

ҮІ Үйге тапсырма – 3-5 мин

Сабақ барысы

І Ұйымдастыру кезеңі

       Оқушылардың сабаққа қатысуын тексеру, жоқ оқушыларды белгілеу. Оқытушы жаңа сабақтың мақсатымен және  жоспарымен оқушыларды таныстырады.

ІІ Үй тапсырмасын тексеру

Тест

1. Физиологиялық жағдайда  липідтік  қос қабатты қандай күйде болады?
2. Сұйық
3. Қатты
4. Плазма
5. Газ
6. Мембрананы үзіп жіберу  үшін ішкі қанша қысым Па болса жеткілікті?
7. 200
8. 100
9. 50
10. 130
11. Мембрана қандай?
12. Өте майысқақ
13. Сынғыш
14. Барлық жауап дұрыс
15. Қатты

1. Қатты дене өзінің пішінін сақтайды, ал сұйықтар?

1. пішінін сақтайды
2. қатты
3. аққыш келеді  
4. газ тәріздес

1. Қатты дене өздерінің орындарын ауыстыра алады, ал сұйықтықтың  молекулалары?  

1. орындарын ауыстырмайды
2. орындарын ауыстырады
3. аралас
4. өте тығыз орналасқан

1. Липидтік қосқабаттың тығыздығы қандай?

1. 900 кг/м³
2. 300 кг/м³
3. 800 кг/м³
4. 1000 кг/м³

1. Заттың физикалық күйі, дене және плазма түрінде болады? Бұл неге байланысты?

1. Температура, қысымға, химиялық  компоненттердін таралуына 
2. Мембрананың фосфолипидтеріне
3. Липидтік қосқабаттың тығыздығына

1. Мембранадағы фосфолипидтер молекулаларының орнықтылық  уақыты ?

1. Аз,
2. Көп,
3. Орташа
4. Болмайды

1. Мембрананың сыну көрсеткіші?

1. 1,06тең, бұл глицириндікіне 1,15 жақын келеді
2. 2,49 тең, бұл глицириндікіне 4,13 жақын келеді
3. 1,55 тең, бұл глицириндікіне 1,47 жақын келеді

ІІІ Жаңа тақырыпты түсіндіру

Мембрана молекулаларының қозғалғыштығы мен мембрана арқылы өтетін бөлшектер диффузиясы біріншіден билипидті қабаттардың сұйыққа ұқсастығын көрсетеді. Екіншіден мембрана дегеніміз кристалды денелер сияқты  реттелген құрылым. Бұл екі факт мембранадағы фосфолипидтердің сұйықты-кристалды екендігін көрсетеді. Мембрананың сұйықтық қасиеттері ЭПР (электронды парамагнитті резонанс) және ЯМР (ядролық магниттік резонанс) әдістерімен дәлелденеді.

Мембрананың липидтік қабаттарының тұтқырлығы судың тұтқырлығынан екі реттікке көп, ол шамамен 30-100 мПа*с тең, яғни өсімдік майының тұтқырлығына сәйкес келеді. Беттік керілуі суға қарағанда екі –үш ретке аз, яғни 0.03 -1 мН/м² тең.

Температуралардың өзгеруі кезінде мембраналарда фазалық ауысулардың болатындығын көреміз: липидтердің қыздырғанда балқуы, салқындатқанда кристалдануы; ол температураның өзгерісінен ,, ,,- жылу сыйымдылықтың өсуіне байланысты (10.6 – сурет).

• - сурет. Мембранадағы липидтердің фазалық ауысуы:

                а – гель күйі; б – сұйықкристалл күйі.

Екі фосфолипидті қабат мембрананы конденсаторға ұқсатады. Липидттердің бастары кондесатор астарларының, ал құйрықтары диэлектриктің рөлін атқарады. Оның 1 мм² электросыйымдылығы 5-11 нФ.

Молекулалардың сұйықтық және қатты күйдегі құрылымы әртүрлі. Мембрана сұйық күйден қатты күйге өткен кезде оның қалыңдығы артады, ал бір молекуланың бетінің ауданы кемиді. Оған рентгенді құрылымдық талдауда  көз жеткізуге болады.

ІҮ Жаңа тақырыпты бекіту

№1 Тапсырма

«Иә» және «Жоқ» тапсырмалары:

1. Қою күйінде молекулалар ретті орналасады, ал сүйық кристалды күйде олардың реті бұзылмайды

Иә                  Жоқ

2. Фазалық ауысу кезіндегі мембрананың иондарды өткізгіштік қасиетінің артуы кейбір микроорганизмдердің мембраналық зат алмасу процесін жақсартады

Иә                   Жоқ

3. Төменгі температурада қанықпаған липидтерден құралған мембраналардың фазалық күйі ауысады.

Иә                   Жоқ

4. Қою күйдегі мембранада барлық фосфолипид молекулаларының көмірсутекті гидрофобты құйрықтары бір-біріне қатаң түрде пропорционал орналасқан

Иә                  Жоқ

5. Жоғары температурада қаныққан липидтерден құралған мембраналардың фазалық кұйі ауыспайды.

Иә                 Жоқ

Жауаптары:

Сергіту сәті

Сөздерді тап: Мембрана, липид, фосфолипид, кристал, қысым,фазалық, иондар.

№2 Тапсырма

Ойлан да аяқта

1. Мембрананың иондық өткізгіштігі артқан кезде .............. жасушадан шығады.
2. Сұйық кристал күйде бір липид молекуласы алып жатқан аудан ............ болса, қою кристалды мембрананың ауданы ....... болады.
3. Мембрана бетіне жабысып орналасқан ақуыздарды ....., ал оны тесіп өтекендерін ....... ақуыздар деп атайды.
4.  -тың судағы ерітіндісінің мембранадағы физиологиялық диапозоны...............
5. Биологиялық мембранада .................... көп болуы мембрана өзгерісін азайтады.

Жауаптары:

1. Су мен түрліше тұздар
2. 0,58 нм² , 0,48нм²
3. Перифериялық, интегралдық
4. 1/10 ммоль/л
5. Холестерин

Ү Қорытындылау   

ҮІ Үйге тапсырма:   Сайбеков Т., Көшенов Б. «Медициналық биофизика» 97-99 бет

Әдістемелік нұсқа жұмыс бағдарламасына сәйкес  құрастырылған: Тулегенов Д.Т.

Теориялық сабақтың әдістемелік нұсқамасы

Тақырыбы: Биологиялық мембраналар арқылы зат тасымалдау

Сабақтың мақсаты:

            Білімділік: Биологиялық мембраналар арқылы зат тасымалдау туралы мәлімет беру.

Тәрбиелік: Оқушылардың талдау, салыстыра білу  қабілеттерін дамыту, оқу материалының ең негізін алып, мазмұнын ажыратуға   тәрбиелеу.

Дамытушылық: Қазіргі заманғы техника мен  ғылымның  жетістіктерін мысалға келтіре отырып,    оқушылардың өмірге деген  көзқарастарын  қалыптастыруды дамыту.

Сабақтың түрі: Аралас сабақ

Сабақтың әдісі: Түсіндіру, сұрақ-жауап

Сабақтың уақыты: 2 сағат

Сабақты өткізу орны: дәрісхана

Пәнішілік байланыс: Мембранадағы липидтердің физикалық күйі

Пәнаралық байланыс: биология, химия

Сабақтың жабдықталуы: үлестірілмелі материалдар, слайдтар

Пайдаланылған әдебиеттер:

            Негізгі: Сайбеков Т., Көшенов Б.  «Медициналық биофизика»

Қосымша:

Оқушы білуі тиіс:

- Мембрана арқылы өтетін молекулалар тасымалы, Фик теңдеуі;

- Пассивті транспорттағы жалпы өткізгіштің және механикалық өткізгіштің анықтамасын.         

Сабақтың хронокартасы және құрылымдық-логикалық сызбасы (12 ж)

І Ұйымдастыру кезеңі – 3-5 мин

ІІ Үй тапсырмасын тексеру – 15-20 мин

ІІІ Жаңа тақырыпты түсіндіру – 30-45 мин

ІҮ Жаңа тақырыпты бекіту – 10-15 мин

Ү Қорытындылау – 3-5 мин

ҮІ Үйге тапсырма – 3-5 мин

Сабақ барысы

І Ұйымдастыру кезеңі

       Оқушылардың сабаққа қатысуын тексеру, жоқ оқушыларды белгілеу. Оқытушы жаңа сабақтың мақсатымен және  жоспарымен оқушыларды таныстырады.

ІІ Үй тапсырмасын тексеру

Сұрақтарға жауап бер:

1. Температура төмендегенде фосфолипидті мембрана сұйық күйден қандай күйге өтеді?
2. Қою күйінде молекулалар ретті орналасса сұйық кристалды күйдегі реті қалай орналасқан?
3. Шартты кристалды күйге анықтама бер?
4. Биомембрана қабатының сүйық кристал күйден қою күйге көшуі кезінде биқабатта қандай саңылаулар пайда болады?
5. Липидтік мембрананың химиялық құрамы өзгергенде оның қатты кристал күйінен сұйық кристал күйіне фазалық өту температурасы?

ІІІ Жаңа тақырыпты түсіндіру

Тасымалдану құбылыстарына диффузия (зат массасының тасымалдануы), тұтқырлық (импульстің тасымалдануы), электр өтімділік (электр зарядының тасымалдануы) жатады. Бұл бөлімде тек зат және заряд тасымалдануы құбылыстарына ғана тоқталуға болады.

Сұйықтардағы тасымалдану үрдісін қарастыру арқылы диффузияның негізгі теңдеуін (Фик теңдеуі) қорытып шығарайық. Ауданы , қалыңдығы  параллипипед арқылы, орташа орын ауыстыруы  болатын сұйық молекулалары екі бағытта бірдей ағып өтетін болсын. Осы көлемдегі олардың концентрациялары сәйкесінше   және  болса, онда олардың жалпы саны   және   болады (11.1-   11.1 –сурет. Сұйықтар тасымалдану үрдісі.

сурет). Молекулалардың хаосты қозғалысына байланысты олар алты бағытта қозғалады деп есептеуге болады. Бұдан  осінің  арқылы және   молекулалар бағытына қарама-қарсы бағытта  ағып өтеді.

Барлық молекулалар бірдей -орташа жылдамдықпен қозғалатын болса, онда олар      ауданды мынандай уақытта қиып өтеді:

        .                                                                         ( 11.1 )

Орташа жылдамдықты   арқылы өрнектесек ,

      ,                                                                             (11.2)

мұндағы - молекуланың «орнықтылық өмірінің» орташа уақыты, яғни орташа қиып өту уақыты. Екі бағыттағы молекулалардың уақыттағы өту «балансы» мынаған тең:

    -  _.                                                                                                 (11.3)

(8.3) теңдеуді жеке молекуланың  массаына көбейтіп және -ға бөліп,  аудан арқылы өтетін зат ағыны табылады:

   .                                                                (11.4)

Молекулалар концентрациясының өзгерісі ( ) –ді  пен параллелепипедтер ара қашықтығы  –ның көбейтіндісі түрінде қарастыруға болады.

  = 2б .                                                                        (11.5)

(11.4) және (11.2) теңдеулер мен (11.5) теңдеулерді біріктіріп табатынымыз:

 .                                                 (11.6)

Зат ағынының ол өтетін ауданға қатынасы ағын тығыздығы деп аталады да, келесі өрнекпен жазылады:

 .                                                                     (11.7)

Молекула массасы мен концентрация көбейтіндісі массалық концентрация (тығыздығын) деп аталатын шаманы  береді:

 ,  =  .                                                                 (11.8)

Олай болса (11.7) теңдеуді былай жазуға болады :

 .                                                                               (11.9)

Бұл теңдеу диффузия теңдеуі  деп , немесе келесі түрде жазылса Фик теңдеуі деп аталады:

 ,                                                                                (11.10)

мұндағы «-» таңбасы зат ағыны тығыздығының қорытқы шамасы диффузия кезінде концентрацияның кему бағытына қарай (концентрация градиентіне қарама - қарсы) бағытталатындығын көрсетеді,  және

  - диффузия коэффициенті .

Диффузия теңдеуін келесі түрде де жазуға болады:

 ,                                                                              (11.11)

Кеңістіктегі молекулалар концентрациясының  өзгерісі жүйенің әртүрлі жеріндегі химиялық потенциалдың біркелкі еместігін көрсетеді, сондықтан зат ағынының тығыздығын химиялық потенциал градиентімен байланыстыруға болады:

,                                                   (11.12)

концентрацияның өте аз өзгерісі үшін,

,

немесе координата бойынша туынды алсақ,

,

бұдан концентрация градиенті мынаған тең болады:

.                                                                                 (11.13)

(11.9) және (11.13) теңдеулерді қолданғанда, алынатыны:

.                                                                              (11.14)

А. Эйнштейн диффузия коэффициентінің температураға пропорционал екендігін көрсетті,

    немесе     ,.                                             (11.15)

сондықтан (8.14) формуланы былай жазуға болады:

                                                                                  (11.16)

мұндағы - диффундирлеуші молекулалардың қозғалғыштығы немесе бөлшектер жылдамдығы « » мен оларды қозғалысқа келтіруші « » күшінің арасындағы пропорционалдық коэффициент:

   немесе  ,                                                           (11.17)

мұндағы - пропорционалдық коэффициент.

(11.17) теңдеуден қозғалғыштық бірлігінің 1м/с*(H) екендігін көруге болады.  және  шамалары Авагадро саны арқылы мынадай байланыста:

.                                                                                     (11.18)

(11..9) теңдеуді биологиялық мембрана үшін түрлендіріп жазалық. Мембрана арқылы өтетін бөлшектердің концентрациясының өзгерісі сызықты болсын және оның мәнін ішкі жағында  және сыртқы жағында  –ге тең деп есептейік (11.2-сурет). 

Осы бөлшектер концентрациясының мембрана ішіндегі өзгерісі  –ден -ге

11.2-сурет. Жасушаның ішкі және сыртқы

    жағындағы зат концентрациялары.

дейінгі аралықта кемиді. Молекулалар концентрациясының сызықты өзгерісін ескеріп, табылатыны:

,                                                                              (11.19)

мұндағы -мембрана қалыңдығы, онда (11.9) теңдеуі былай жазылады:

                                                      (11.20)

Мембрана шекараларындағы концентрациялар қатынастары оның ішкі  және сырқы бөліктеріндегі концентрациялар қатынастарына тең деп есептелінеді, яғни:

,    бұдан     ,                                               (11.21)

мұндағы - мембрана мен қоршаған орта арасындағы заттың (бөлшек) таралу коэффициенті. (11.21)  теңдеуден шығатыны:

   және                                                                (11.22)

(11.22) –нің мәнін (11.20) теңдеуге қойғанда алынатыны:

,  түрлендіру арқылы табылатыны,

,                                                                                       (11.23)

мұндағы - өтімділік коэффициенті.

Нәтижесінде диффузия кезінде биологилық мембрана арқылы өтетін зат ағыны тығыздығының теңдеуі алынады:

.                                                                               (11.24)

11.2.  Мембраналар арқылы иондардың тасымалдануы.

      Нернст – Планк теңдеуі

Алдыңғы тақырыптардан белгілі болғанындай мембранада потенциалдар айырымының, яғни электр өрісінің бар екендігіне тоқталамыз. Ол зарядталған бөлшектердің диффузиясына әсер етеді. Өріс кернеулігі мен потенциал градиенті арасында мынадай байланыс бар:

.                                                                                     (11.25)

Ионның заряды -ге тең. Бір ионға  күш әсер етеді; ал бір моль ионға әсер ететін күш мынаған тең болады:

,                                                          (11.26)

мұндағы -Фарадей тұрақтысы, .

Иондардың бағытталған қозғалысының жылдамдығы әсер етуші күшке пропорционал:

.                      (11.27)

Иондар ағынын табу үшін қабырғасы иондар жылдамдығына тең болатын тікбұрышты параллелепипед таңдап аламыз. Барлық иондар 1 сек

ішінде « » -аудан арқылы өтеді, бұл иондар  

11.3-сурет. Иондар ағынын сипаттаушы модель.      ағыны    « »(11.3-сурет).

Осы көлемдегі иондар саны мынаған тең:

        .                                                                        (11.28)

Ағын тығыздығын (11.27) және (11.28) формулаларын           

пайдалана отырып табуға болады:

          .                                                          (11.29)

Жалпы жағдайда иондар тасымалы екі фактормен анықталады: олардың орналасуының біркелкі еместігімен, яғни концентрация градиентімен және электр өрісінің әсер етуімен:

,                                                                  (11.30)

- бұл Нернст – Планк теңдеуі. (11.15) теңдеуді пайдаланып соңғы теңдеуді түрлендірейік:

,                                   (11.31)

- бұл Нернст – Планк теңдеуінің басқаша түрде жазылуы.

Нернст – Планк теңдеуін диффузиялық ағын тығыздығының иондар концентрациясы мен электр өрісі кернеулігінен тәуелділік байланысын орнату үшін пайдаланайық. Мембранадағы электр өрісі біртекті, сондықтан өріс кернеулігі бірдей деп есептейік, ал потенциал сызықты өзгерісін бұл    деп жазуға мүмкіндік береді; мұндағы мембранадағы потенциалдар айырымы. (11.31) теңдеудегі жазбаны қарапайым түрге келтірейік:

,     мұндағы    ,                       (11.32)

қосымша шама (өлшемсіз потенциал). (11.32) пайдаланып Нернст – Планк теңдеуін келесі түрде жазуға болады:

                                                                          (11.33)

11.3.  Биологиялық мембраналар арқылы өтетін молекулалар

          мен иондардың белсенді емес тасымалдануының түрлері

Биологиялық мембраналар арқылы зат тасымалының үш түрі бар, олар: диффузия, сүзгілеу (фильтрация) және осмос. Диффузияның өзі екіге бөлінеді – қарапайым диффузия және жеңілдетілген дифффузия.

Липидтік қабат арқылы өтетін қарапайым диффузия 11.4-суретте көрсетілген, ол молекулалар үшін – Фик теңдеуіне немесе жалпы жағдайда

бейтарап және зарядталған бөлшектер үшін – Нернст-Планк теңдеуіне

бағынады. Тірі жасушалардағы мұндай диффузия оттегі мен көмірқышқыл газдың өтуін қамтамасыз етеді. Кейбір дәрілік заттар мен улар да липидтік қабат арқылы осылай өтеді.

11.4-сурет. Латериальды  11.5-сурет.Арналар арқылы    11.6-сурет.  Жеңілдетілген                                    

                     диффузия                          тасымал                                        диффузия

Алайда мұндай қарапайым диффузиялар өте баяу өтеді және жасушаны қажетті қоректіктік заттармен қамтамасыз ете алмайды. Сондықтан мембранадағы белсенді емес зат тасымалдану арна арқылы да өтеді (11.5-сурет).

Айырық немесе арна ақуыз молекулалары мен липидтерден тұратын мембранада пайда болатын жолдар. Бұл жолдар мембрана арқылы тек ұсақ молекулалардың өтуіне ғана емес, ірі иондардың өтуіне де мүмкіндік береді. Айырық диффузиясы да алдыңғы теңдеулер арқылы жазылады, тек өтімділік -ні үлкейтеді. Жеңілдетілген диффузияның ерекшелігі - иондар тасымалының арнайы молекулалар – тасымалданушылар көмегімен жүретіндігі (11.6-сурет). Тасымалдаушылардың екі түрі бар – қозғалмалы және бекітілген.  Қозғалмалы тасымалдаушыларға – валиномицин мен нигерицин, қозғалмайтынға – грамоцидин жатады. Олар – ионофорлар деп аталады.

ІҮ Жаңа тақырыпты бекіту

№1 Тапсырма

№2 Тапсырма. Сәйкестігін тап

Анықтамасын сәйкестендіріп санмен белгілеп жазыңыз:

Жауабы:

Сергіту сәті

Биологиялық мембраналар арқылы зат тасымалдау

Жауабы:

Ү Қорытындылау   

Көп нүктенің орнына тиісті сөзді қойыңыз:

1. Жасушаның қозуы, ондағы АТФ-тің синтезі, иондық құрамы мен судың мөлшері биологияның мембрана арқылы ....................................... процесімен тығыз байланысты.
2. .................................................................................биоэнергетикалық процестерді, су-тұз алмасуын, жасушаның қозуын өзгертеді.
3. Енжар тасымалдауда АТФ-тің энергиясы шығындалмайды, ол ... ............................................ өзгерісіне байланысты өздігінен жүреді.
4. Белсенді тасымалдау өздігінен жүре алмайды, ол ........................................................................................ байланысындағы энергиясының әсерінен өтеді.
5. Биомембраналар тікелей қарама – қарсы ......... функция атқарады.

Жауптары:

1.Зат тасымалдау

2.Зат тасымалдау жылдамдығының өзгеруі

3.зат таралымының

4. АТФ-тің макроэнергетикалық
5. Екі

 ҮІ Үйге тапсырма:   Сайбеков Т., Көшенов Б. «Медициналық биофизика» 99-104 бет

Теориялық сабақтың әдістемелік нұсқамасы

Тақырыбы: Биологиялық мембраналар арқылы зат тасымалдау

Сабақтың мақсаты:

            Білімділік: Биологиялық мембраналар арқылы зат тасымалдау туралы мәлімет беру.

Тәрбиелік: Оқушылардың талдау, салыстыра білу  қабілеттерін дамыту, оқу материалының ең негізін алып, мазмұнын ажыратуға   тәрбиелеу.

Дамытушылық: Қазіргі заманғы техника мен  ғылымның  жетістіктерін мысалға келтіре отырып,    оқушылардың өмірге деген  көзқарастарын  қалыптастыруды дамыту.

Сабақтың түрі: Аралас сабақ

Сабақтың әдісі: Түсіндіру, сұрақ-жауап

Сабақтың уақыты: 2 сағат

Сабақты өткізу орны: дәрісхана

Пәнішілік байланыс: Мембранадағы липидтердің физикалық күйі

Пәнаралық байланыс: биология, химия

Сабақтың жабдықталуы: үлестірілмелі материалдар, слайдтар

Пайдаланылған әдебиеттер:

            Негізгі: Сайбеков Т., Көшенов Б.  «Медициналық биофизика»

Қосымша:

Оқушы білуі тиіс:

- Мембрана арқылы өтетін молекулалар тасымалы, Фик теңдеуі;

- Пассивті транспорттағы жалпы өткізгіштің және механикалық өткізгіштің анықтамасын.         

Сабақтың хронокартасы және құрылымдық-логикалық сызбасы (12 ж)

І Ұйымдастыру кезеңі – 3-5 мин

ІІ Үй тапсырмасын тексеру – 15-20 мин

ІІІ Жаңа тақырыпты түсіндіру – 30-45 мин

ІҮ Жаңа тақырыпты бекіту – 10-15 мин

Ү Қорытындылау – 3-5 мин

ҮІ Үйге тапсырма – 3-5 мин

Сабақ барысы

І Ұйымдастыру кезеңі

       Оқушылардың сабаққа қатысуын тексеру, жоқ оқушыларды белгілеу. Оқытушы жаңа сабақтың мақсатымен және  жоспарымен оқушыларды таныстырады.

ІІ Үй тапсырмасын тексеру

Сұрақтарға жауап бер:

1. Температура төмендегенде фосфолипидті мембрана сұйық күйден қандай күйге өтеді?
2. Қою күйінде молекулалар ретті орналасса сұйық кристалды күйдегі реті қалай орналасқан?
3. Шартты кристалды күйге анықтама бер?
4. Биомембрана қабатының сүйық кристал күйден қою күйге көшуі кезінде биқабатта қандай саңылаулар пайда болады?
5. Липидтік мембрананың химиялық құрамы өзгергенде оның қатты кристал күйінен сұйық кристал күйіне фазалық өту температурасы?

ІІІ Жаңа тақырыпты түсіндіру

Тасымалдану құбылыстарына диффузия (зат массасының тасымалдануы), тұтқырлық (импульстің тасымалдануы), электр өтімділік (электр зарядының тасымалдануы) жатады. Бұл бөлімде тек зат және заряд тасымалдануы құбылыстарына ғана тоқталуға болады.

Сұйықтардағы тасымалдану үрдісін қарастыру арқылы диффузияның негізгі теңдеуін (Фик теңдеуі) қорытып шығарайық. Ауданы , қалыңдығы  параллипипед арқылы, орташа орын ауыстыруы  болатын сұйық молекулалары екі бағытта бірдей ағып өтетін болсын. Осы көлемдегі олардың концентрациялары сәйкесінше   және  болса, онда олардың жалпы саны   және   болады (11.1-   11.1 –сурет. Сұйықтар тасымалдану үрдісі.

сурет). Молекулалардың хаосты қозғалысына байланысты олар алты бағытта қозғалады деп есептеуге болады. Бұдан  осінің  арқылы және   молекулалар бағытына қарама-қарсы бағытта  ағып өтеді.

Барлық молекулалар бірдей -орташа жылдамдықпен қозғалатын болса, онда олар      ауданды мынандай уақытта қиып өтеді:

        .                                                                         ( 11.1 )

Орташа жылдамдықты   арқылы өрнектесек ,

      ,                                                                             (11.2)

мұндағы - молекуланың «орнықтылық өмірінің» орташа уақыты, яғни орташа қиып өту уақыты. Екі бағыттағы молекулалардың уақыттағы өту «балансы» мынаған тең:

    -  _.                                                                                                 (11.3)

(8.3) теңдеуді жеке молекуланың  массаына көбейтіп және -ға бөліп,  аудан арқылы өтетін зат ағыны табылады:

   .                                                                (11.4)

Молекулалар концентрациясының өзгерісі ( ) –ді  пен параллелепипедтер ара қашықтығы  –ның көбейтіндісі түрінде қарастыруға болады.

  = 2б .                                                                        (11.5)

(11.4) және (11.2) теңдеулер мен (11.5) теңдеулерді біріктіріп табатынымыз:

 .                                                 (11.6)

Зат ағынының ол өтетін ауданға қатынасы ағын тығыздығы деп аталады да, келесі өрнекпен жазылады:

 .                                                                     (11.7)

Молекула массасы мен концентрация көбейтіндісі массалық концентрация (тығыздығын) деп аталатын шаманы  береді:

 ,  =  .                                                                 (11.8)

Олай болса (11.7) теңдеуді былай жазуға болады :

 .                                                                               (11.9)

Бұл теңдеу диффузия теңдеуі  деп , немесе келесі түрде жазылса Фик теңдеуі деп аталады:

 ,                                                                                (11.10)

мұндағы «-» таңбасы зат ағыны тығыздығының қорытқы шамасы диффузия кезінде концентрацияның кему бағытына қарай (концентрация градиентіне қарама - қарсы) бағытталатындығын көрсетеді,  және

  - диффузия коэффициенті .

Диффузия теңдеуін келесі түрде де жазуға болады:

 ,                                                                              (11.11)

Кеңістіктегі молекулалар концентрациясының  өзгерісі жүйенің әртүрлі жеріндегі химиялық потенциалдың біркелкі еместігін көрсетеді, сондықтан зат ағынының тығыздығын химиялық потенциал градиентімен байланыстыруға болады:

,                                                   (11.12)

концентрацияның өте аз өзгерісі үшін,

,

немесе координата бойынша туынды алсақ,

,

бұдан концентрация градиенті мынаған тең болады:

.                                                                                 (11.13)

(11.9) және (11.13) теңдеулерді қолданғанда, алынатыны:

.                                                                              (11.14)

А. Эйнштейн диффузия коэффициентінің температураға пропорционал екендігін көрсетті,

    немесе     ,.                                             (11.15)

сондықтан (8.14) формуланы былай жазуға болады:

                                                                                  (11.16)

мұндағы - диффундирлеуші молекулалардың қозғалғыштығы немесе бөлшектер жылдамдығы « » мен оларды қозғалысқа келтіруші « » күшінің арасындағы пропорционалдық коэффициент:

   немесе  ,                                                           (11.17)

мұндағы - пропорционалдық коэффициент.

(11.17) теңдеуден қозғалғыштық бірлігінің 1м/с*(H) екендігін көруге болады.  және  шамалары Авагадро саны арқылы мынадай байланыста:

.                                                                                     (11.18)

(11..9) теңдеуді биологиялық мембрана үшін түрлендіріп жазалық. Мембрана арқылы өтетін бөлшектердің концентрациясының өзгерісі сызықты болсын және оның мәнін ішкі жағында  және сыртқы жағында  –ге тең деп есептейік (11.2-сурет). 

Осы бөлшектер концентрациясының мембрана ішіндегі өзгерісі  –ден -ге

11.2-сурет. Жасушаның ішкі және сыртқы

    жағындағы зат концентрациялары.

дейінгі аралықта кемиді. Молекулалар концентрациясының сызықты өзгерісін ескеріп, табылатыны:

,                                                                              (11.19)

мұндағы -мембрана қалыңдығы, онда (11.9) теңдеуі былай жазылады:

                                                      (11.20)

Мембрана шекараларындағы концентрациялар қатынастары оның ішкі  және сырқы бөліктеріндегі концентрациялар қатынастарына тең деп есептелінеді, яғни:

,    бұдан     ,                                               (11.21)

мұндағы - мембрана мен қоршаған орта арасындағы заттың (бөлшек) таралу коэффициенті. (11.21)  теңдеуден шығатыны:

   және                                                                (11.22)

(11.22) –нің мәнін (11.20) теңдеуге қойғанда алынатыны:

,  түрлендіру арқылы табылатыны,

,                                                                                       (11.23)

мұндағы - өтімділік коэффициенті.

Нәтижесінде диффузия кезінде биологилық мембрана арқылы өтетін зат ағыны тығыздығының теңдеуі алынады:

.                                                                               (11.24)

11.2.  Мембраналар арқылы иондардың тасымалдануы.

      Нернст – Планк теңдеуі

Алдыңғы тақырыптардан белгілі болғанындай мембранада потенциалдар айырымының, яғни электр өрісінің бар екендігіне тоқталамыз. Ол зарядталған бөлшектердің диффузиясына әсер етеді. Өріс кернеулігі мен потенциал градиенті арасында мынадай байланыс бар:

.                                                                                     (11.25)

Ионның заряды -ге тең. Бір ионға  күш әсер етеді; ал бір моль ионға әсер ететін күш мынаған тең болады:

,                                                          (11.26)

мұндағы -Фарадей тұрақтысы, .

Иондардың бағытталған қозғалысының жылдамдығы әсер етуші күшке пропорционал:

.                      (11.27)

Иондар ағынын табу үшін қабырғасы иондар жылдамдығына тең болатын тікбұрышты параллелепипед таңдап аламыз. Барлық иондар 1 сек

ішінде « » -аудан арқылы өтеді, бұл иондар  

11.3-сурет. Иондар ағынын сипаттаушы модель.      ағыны    « »(11.3-сурет).

Осы көлемдегі иондар саны мынаған тең:

        .                                                                        (11.28)

Ағын тығыздығын (11.27) және (11.28) формулаларын           

пайдалана отырып табуға болады:

          .                                                          (11.29)

Жалпы жағдайда иондар тасымалы екі фактормен анықталады: олардың орналасуының біркелкі еместігімен, яғни концентрация градиентімен және электр өрісінің әсер етуімен:

,                                                                  (11.30)

- бұл Нернст – Планк теңдеуі. (11.15) теңдеуді пайдаланып соңғы теңдеуді түрлендірейік:

,                                   (11.31)

- бұл Нернст – Планк теңдеуінің басқаша түрде жазылуы.

Нернст – Планк теңдеуін диффузиялық ағын тығыздығының иондар концентрациясы мен электр өрісі кернеулігінен тәуелділік байланысын орнату үшін пайдаланайық. Мембранадағы электр өрісі біртекті, сондықтан өріс кернеулігі бірдей деп есептейік, ал потенциал сызықты өзгерісін бұл    деп жазуға мүмкіндік береді; мұндағы мембранадағы потенциалдар айырымы. (11.31) теңдеудегі жазбаны қарапайым түрге келтірейік:

,     мұндағы    ,                       (11.32)

қосымша шама (өлшемсіз потенциал). (11.32) пайдаланып Нернст – Планк теңдеуін келесі түрде жазуға болады:

                                                                          (11.33)

11.3.  Биологиялық мембраналар арқылы өтетін молекулалар

          мен иондардың белсенді емес тасымалдануының түрлері

Биологиялық мембраналар арқылы зат тасымалының үш түрі бар, олар: диффузия, сүзгілеу (фильтрация) және осмос. Диффузияның өзі екіге бөлінеді – қарапайым диффузия және жеңілдетілген дифффузия.

Липидтік қабат арқылы өтетін қарапайым диффузия 11.4-суретте көрсетілген, ол молекулалар үшін – Фик теңдеуіне немесе жалпы жағдайда

бейтарап және зарядталған бөлшектер үшін – Нернст-Планк теңдеуіне

бағынады. Тірі жасушалардағы мұндай диффузия оттегі мен көмірқышқыл газдың өтуін қамтамасыз етеді. Кейбір дәрілік заттар мен улар да липидтік қабат арқылы осылай өтеді.

11.4-сурет. Латериальды  11.5-сурет.Арналар арқылы    11.6-сурет.  Жеңілдетілген                                    

                     диффузия                          тасымал                                        диффузия

Алайда мұндай қарапайым диффузиялар өте баяу өтеді және жасушаны қажетті қоректіктік заттармен қамтамасыз ете алмайды. Сондықтан мембранадағы белсенді емес зат тасымалдану арна арқылы да өтеді (11.5-сурет).

Айырық немесе арна ақуыз молекулалары мен липидтерден тұратын мембранада пайда болатын жолдар. Бұл жолдар мембрана арқылы тек ұсақ молекулалардың өтуіне ғана емес, ірі иондардың өтуіне де мүмкіндік береді. Айырық диффузиясы да алдыңғы теңдеулер арқылы жазылады, тек өтімділік -ні үлкейтеді. Жеңілдетілген диффузияның ерекшелігі - иондар тасымалының арнайы молекулалар – тасымалданушылар көмегімен жүретіндігі (11.6-сурет). Тасымалдаушылардың екі түрі бар – қозғалмалы және бекітілген.  Қозғалмалы тасымалдаушыларға – валиномицин мен нигерицин, қозғалмайтынға – грамоцидин жатады. Олар – ионофорлар деп аталады.

ІҮ Жаңа тақырыпты бекіту

№1 Тапсырма

№2 Тапсырма. Сәйкестігін тап

Анықтамасын сәйкестендіріп санмен белгілеп жазыңыз:

Жауабы:

Сергіту сәті

Биологиялық мембраналар арқылы зат тасымалдау

Жауабы:

Ү Қорытындылау   

Көп нүктенің орнына тиісті сөзді қойыңыз:

1. Жасушаның қозуы, ондағы АТФ-тің синтезі, иондық құрамы мен судың мөлшері биологияның мембрана арқылы ....................................... процесімен тығыз байланысты.
2. .................................................................................биоэнергетикалық процестерді, су-тұз алмасуын, жасушаның қозуын өзгертеді.
3. Енжар тасымалдауда АТФ-тің энергиясы шығындалмайды, ол ... ............................................ өзгерісіне байланысты өздігінен жүреді.
4. Белсенді тасымалдау өздігінен жүре алмайды, ол ........................................................................................ байланысындағы энергиясының әсерінен өтеді.
5. Биомембраналар тікелей қарама – қарсы ......... функция атқарады.

Жауптары:

1.Зат тасымалдау

2.Зат тасымалдау жылдамдығының өзгеруі

3.зат таралымының

4. АТФ-тің макроэнергетикалық
5. Екі

 ҮІ Үйге тапсырма:   Сайбеков Т., Көшенов Б. «Медициналық биофизика» 99-104 бет

         Әдістемелік нұсқа жұмыс бағдарламасына сәйкес  құрастырылған: Тулегенов Д.Т.

Теориялық сабақтың әдістемелік нұсқамасы

Тақырыбы: Белсенді зат тасымалы

Сабақтың мақсаты:

            Білімділік: Белсенді зат тасымалы туралы мәлімет беру.

Тәрбиелік: Оқушылардың талдау, салыстыра білу  қабілеттерін дамыту, оқу материалының ең негізін алып, мазмұнын ажыратуға   тәрбиелеу.

Дамытушылық: Қазіргі заманғы техника мен  ғылымның  жетістіктерін мысалға келтіре отырып,    оқушылардың өмірге деген  көзқарастарын  қалыптастыруды дамыту.

Сабақтың түрі: Аралас сабақ

Сабақтың әдісі: Түсіндіру, сұрақ-жауап

Сабақтың уақыты: 2 сағат

Сабақты өткізу орны: дәрісхана

Пәнішілік байланыс: Биологиялық мембраналар арқылы зат тасымалдау

Пәнаралық байланыс: биология, химия

Сабақтың жабдықталуы: үлестірілмелі материалдар, слайдтар

Пайдаланылған әдебиеттер:

            Негізгі: Сайбеков Т., Көшенов Б.  «Медициналық биофизика»

Қосымша:

Оқушы білуі тиіс:

- Мембрана арқылы өтетін енжар және белсенді тасымал түрлерін;

- белсенді транспорттың заттарын;

- молекула және иондардың мембрана арқылы әртүрлі пассивті ауысуын;

Сабақтың хронокартасы және құрылымдық-логикалық сызбасы

І Ұйымдастыру кезеңі – 3-5 мин

ІІ Үй тапсырмасын тексеру – 15-20 мин

ІІІ Жаңа тақырыпты түсіндіру – 30-45 мин

ІҮ Жаңа тақырыпты бекіту – 10-15 мин

Ү Қорытындылау – 3-5 мин

ҮІ Үйге тапсырма – 3-5 мин

Сабақ барысы

І Ұйымдастыру кезеңі

       Оқушылардың сабаққа қатысуын тексеру, жоқ оқушыларды белгілеу. Оқытушы жаңа сабақтың мақсатымен және  жоспарымен оқушыларды таныстырады.

ІІ Үй тапсырмасын тексеру

Тест

1-нұсқа

1.Зат тасымалының қанша түрі бар?

А)5                           в)2

Б)4                            г)3

2.Жасушадағы тіршілік процесін ұстап тұру үшін жасушаға үздіксіз белгілі бір заттар келіп тұруы қажет және олардан бір мезгілде қандай өнімдері шығып отыруы керек?

А)Бөгде заттар                               в) Қатты өнімдер

Б)Метаболизм                                                           г) Қалдықтар

3. Жасушаның қозуы, ондағы АТФ-тің синтезі, иондық құрамы мен судың мөлшері биологияның мембрана арқылы қандай процеспен тығыз байланысты?

А)Зарядтау                                           в) Зат тасымалдау

Б)Макроэнергетикалық                      г) Электрохимиялық

4. Зат тасымалдау жылдамдығын қалпына келтіру үшін не қолданылады?

А)Заряд                                                в) электролиттер

Б) Электр өрісі                                    г) дәрі-дәрмек

5.М_к=M₀+RTinC_k , мұндағы R- ?

А)тасымалданатын заттың тұрақтысы           в)абсолют температура

б)универсал газ                                                 г)заттың таралымы

6.Жеңілденген диффузияның бір түрі ?

А) Алмасу диффузиясы                                   в)заттың таралымы

Б)АТФ диффузиясы                                         г) қысым өзгерісі

7.Жеңілденген диффузияның қарапайым диффузиядан қанша айырмашылығы бар?

А)5                                       в)8

Б)2                                       г)4

8.Тасымалдаушы биомембрана функциясының қызметі қандай?

А)зат алмасу                     в)бөгде, басқа заттардан қорғану

б) жасушаның тіршілік                  г) дұрыс жауабы жоқ

 етуін қажетті заттармен қамтамасыз етеді

9. Тосқауылды биомембрана функциясының қызметі қандай?

А)зат алмасу                     в)бөгде, басқа заттардан қорғану

б) жасушаның тіршілік                  г) дұрыс жауабы жоқ

 етуін қажетті заттармен қамтамасыз етеді

10. Фарадей саны F тұрақтысы нешеге тең?

А) 69 854 кл/моль                           в) 96 500 кл/моль

Б) 74 550 кл/моль                            г)96 550 кл/моль

Тест

2-нұсқа

1.Жеңілденген диффузияның бір түрі ?

А) Алмасу диффузиясы                                   в)заттың таралымы

Б)АТФ диффузиясы                                         г) қысым өзгерісі

2.М_к=M₀+RTinC_k , мұндағы R- ?

А)тасымалданатын заттың тұрақтысы           в)абсолют температура

б)универсал газ                                                 г)заттың таралымы

3. Фарадей саны F тұрақтысы нешеге тең?

А) 69 854 кл/моль                           в) 96 500 кл/моль

Б) 74 550 кл/моль                            г)96 550 кл/моль

4.Тасымалдаушы биомембрана функциясының қызметі қандай?

А)зат алмасу                     в)бөгде, басқа заттардан қорғану

б) жасушаның тіршілік                  г) дұрыс жауабы жоқ

 етуін қажетті заттармен қамтамасыз етеді

5.Зат тасымалының қанша түрі бар?

А)5                           в)2

Б)4                            г)3

6.Жасушадағы тіршілік процесін ұстап тұру үшін жасушаға үздіксіз белгілі бір заттар келіп тұруы қажет және олардан бір мезгілде қандай өнімдері шығып отыруы керек?

А)Бөгде заттар                               в) Қатты өнімдер

Б)Метаболизм                                                           г) Қалдықтар

7. Жасушаның қозуы, ондағы АТФ-тің синтезі, иондық құрамы мен судың мөлшері биологияның мембрана арқылы қандай процеспен тығыз байланысты?

А)Зарядтау                                           в) Зат тасымалдау

Б)Макроэнергетикалық                      г) Электрохимиялық

8. Зат тасымалдау жылдамдығын қалпына келтіру үшін не қолданылады?

А)Заряд                                                в) электролиттер

Б) Электр өрісі                                    г) дәрі-дәрмек

9.Жеңілденген диффузияның қарапайым диффузиядан қанша айырмашылығы бар?

А)5                                       в)8

Б)2                                       г)4

10. Тосқауылды биомембрана функциясының қызметі қандай?

А)зат алмасу                     в)бөгде, басқа заттардан қорғану

б) жасушаның тіршілік                  г) дұрыс жауабы жоқ

 етуін қажетті заттармен қамтамасыз етеді

Тест жауаптары:

ІІІ Жаңа тақырыпты түсіндіру

   Пассивті тасымалмен қатар мембранада молекулалардың жоғары концентрация аймағы тасымалы, ал иондардың оларға әсер ететтін электр өрісінің күшіне қарсы тасымалы жүреді. Тасымалдың бұл түрі белсенді тасымал деп аталады.

   Пассивті тасымал кез-келген жартылай өткізгішті мембраналарды, яғни биологиялық ситы жасанды мембраналарда да жүреді. Ал белсенді тасымал тек биологиялық мембраналарға ғана тән.

   Белсенді тасымалдың бар екенін алғаш рет Дат ғалымы Уссинг, бақаның терісі арқылы  иондарын тасымалдау тәжірбиелерінде көрсетті. Бақаның терісін қатар орналасқан екі барьер ретінде көруге болады. Сыртқы барьер тек   иондарын өткізеді, ал  өткізбейді. Ал ішкі мембрана  ге қарағанда  жақсы өткізеді. Тәжірбие бойынша бақаның терісі сыртқы және ішкі ерітінділердің арасында орналасқан. Бұл ерітінділер  , ,  иондарынан тұрады.

   Пассивті тасымал нәтижесінде  иондары сыртқы ерітіндіден теріге енеді. Бұл кезде цитоплазма осы ерітіндіге қатысты оң зарятталады.  иондары цитоплазмадан ішкі ерітіндіге өтіп, оны теріс заряттайды. Осылайша бақаның терісінде ішкі және сыртқы барьерлердің арасында потенциялдар айырмасы пайда болады.

   Құрылғыда кернеуді реттейтін блоктың әсерінен терідегі патенциалдар айырмасы О-ге теңеседі. Оны вольтметр арқылы бақылайды. Ішкі және сыртқы иондар концентрациясы бірдей қалыпты ұстайды. Егер бұл жағдайларда тек пассивті тасымалдау болса, онда бөлшектердің ағыны екі жаққа бірдей болар еді. Алайда антиметрдің комегімен бақаның терісі арқылы өтетін тоқ тіркелді. Бұл бақа терісі арқылы зарядталған бөлшектердің бір жақты тасымалын жүретінін көрсетеді.

   Атомдарды белгілеу әдісі арқылы сыртқы ерітіндіден ішкіге   иондарының қозғалысы байқалады. Осылайша Уссинг тәжірбиесінің нәтижелері бақа терісі арқылы  иондарының тасымалы пассивті тасымал заңдарына бағынбайтындығын көрсетеді. Бұл жағдайда иондардың белсенді тасымалы орын алады.

Алдыңғы тақырыптарда көрсетілгендей молекулалар мен иондар диффузиясы белсенді емес тасымалдануға жатады. Белсенді емес тасымалдану химиялық энергия шығынымен байланыссыз, ол бөлшектер орын ауыстыруының аз электрохимиялық потенциалдар жағына қарай өтуіне байланысты.

Мұнымен қатар жасуша мембранасында молекулалар мен иондардың үлкен электрохимиялық потенциалдар жағына қарай тасымалдануы да өтеді. (молекулалар концентрациялар басым жағына, иондар – оларға электр өрісі тарапынан әсер ететін күшке қарсы ауысады).

Бұл үдеріс энергияның есебінен орындалады, және диффузия құбылысына жатпайды – белсенді тасымал. К⁺ және Na⁺ иондары градиенттерінің пайда болуына мүмкіндік жасаушы мембраналар жүйесі натрий-калийлі насостар, немесе тек натрийлік насостар деп аталады.

Натрий-калийлік насостар цитоплазмалық мембраналар құрамына кіреді, олар АТФ молекулалары гидролиздерінің энергиясы есебінен жұмыс істейді және АДФ молекулалары мен бейорганикалық фосфат молекулаларының пайда болуына әкеледі:

АТФ=АДФ+Ф_н

Натрий-калийлі насос қайтымды жұмыс істейді, яғни,

АДФ+Ф_н=АТФ

Концентрациясы  аз облыстан концентрациясы  көп облысқа заттың бір мольін тасымалдауда атқарылатын жұмысты Гиббс энергиясының өзгерісі немесе химиялық потенциалдың өзгерісі арқылы табуға болады:

.                                                                        (11.34)

Бұл белсенді тасымалдану натрий – калий жұбы қатар жүргенде ғана орындалады. Басқаша айтқанда, натрий иондары натрий-калий насосын жасуша мембранасы бетінің ішкі жағынан, ал калий иондары сыртқы жағынан белсендіреді.

Натрий-калий насос жасушадан сырқы ортаға натрийдің үш ионын шығарып, айырбасқа жасушаның ішіне калийдің екі ионын ендіреді. Бұл кезде мембранада потенциялдар айырмасы пайда болады және сақталып тұрады, жасушаның ішкі бөлігі теріс зарядқа ие болады.

ІҮ Жаңа тақырыпты бекіту

№1 Тапсырма. Кестені толтыр

№2 Тапсырма.

                                                                               Тіршілікті қамтамасыз

Сергіту сәті

Ү Қорытындылау   

Карточкалық тапсырмалар

№1

1)Белсенді зат тасымалдау?

2) Сүзу жылдамдығын қандай формуламен анықтайды?

№2

1)Мембранада иондық белсенді тасымалдайтын иондық электрогендік насостың қанша түрі бар?

2) АТФ дегеніміз не?

№3

1)Артериялық жүйеде өтетін сүзудің нәтижесі?

2) АДФ молекуласының гидролизі кезінде босайтын энергияның әсерінен жасушаға қандай ион тасымалданады?

№4

1)Сүзу дегеніміз?

2) Осмостық қысым ертіндісінің таралымына және температурасына тәуелді. Оны қандай теңдеумен түсіндіреді?

Карточкалық тапсырмалардың жауаптары

№1

• Заттың электрохимиялық потенциалы аз орнынан оның көп орнына қарай тасымалдануын айтады.

     =

№2

• Мембрана арқылы иондарды белсенді тасымалдайтын иондық электрогендік насостың үш түрі бар. Олар;

1)Цитоплазматикалық мембрана

2)Саркоплазматикалық ретикулум мембрана

3)Энергия тасымалдайтын митохондрий, хлорапласт, және бактерия мембранасы

    2) АТФ дегеніміз- энергитикалық нуклеотид. Бұл – тірі жасушадағы негізгі энергия заты.

№3

• Артериялық жүйеде өтетін сүзудің нәтижесінде су қан тамырларынан шығып лимфа мен байым ұлпалардан өтеді.
• АДФ молекуласының гидролизі кезінде босайтын энергияның әсерінен жасушаға калийдің екі ионы, жасушадан натрийдің үш ионы тасымалданады

№4

• Сүзу деп- кез келген бөлгіштің саңылауынан гидростатикалық қысымның әсерінен өтетін сұйықтың қозғалысын айтады
• =kS(P1-P2)

ҮІ Үйге тапсырма:   Сайбеков Т., Көшенов Б. «Медициналық биофизика» 105-108 бет

Әдістемелік нұсқа жұмыс бағдарламасына сәйкес  құрастырылған: Тулегенов Д.Т.

Теориялық сабақтың әдістемелік нұсқамасы

Тақырыбы: Тіндер мен ағзалар электрографиясының биофизикалық негіздері

Сабақтың мақсаты:

            Білімділік: Тіндер мен ағзалар электрографиясының биофизикалық негіздері туралы мәлімет беру.

Тәрбиелік: Оқушылардың талдау, салыстыра білу  қабілеттерін дамыту, оқу материалының ең негізін алып, мазмұнын ажыратуға   тәрбиелеу.

Дамытушылық: Қазіргі заманғы техника мен  ғылымның  жетістіктерін мысалға келтіре отырып,    оқушылардың өмірге деген  көзқарастарын  қалыптастыруды дамыту.

Сабақтың түрі: Аралас сабақ

Сабақтың әдісі: Түсіндіру, сұрақ-жауап

Сабақтың уақыты: 2 сағат

Сабақты өткізу орны: дәрісхана

Пәнішілік байланыс: Биологиялық мембраналар арқылы зат тасымалдау

Пәнаралық байланыс: биология, химия

Сабақтың жабдықталуы: үлестірілмелі материалдар, слайдтар

Пайдаланылған әдебиеттер:

            Негізгі: Сайбеков Т., Көшенов Б.  «Медициналық биофизика»

Қосымша:

Оқушы білуі тиіс:

- Мембрана арқылы өтетін енжар және белсенді тасымал түрлерін;

- белсенді транспорттың заттарын;

- молекула және иондардың мембрана арқылы әртүрлі пассивті ауысуын;

Сабақтың хронокартасы және құрылымдық-логикалық сызбасы

І Ұйымдастыру кезеңі – 3-5 мин

ІІ Үй тапсырмасын тексеру – 15-20 мин

ІІІ Жаңа тақырыпты түсіндіру – 30-45 мин

ІҮ Жаңа тақырыпты бекіту – 10-15 мин

Ү Қорытындылау – 3-5 мин

ҮІ Үйге тапсырма – 3-5 мин

Сабақ барысы

І Ұйымдастыру кезеңі

       Оқушылардың сабаққа қатысуын тексеру, жоқ оқушыларды белгілеу. Оқытушы жаңа сабақтың мақсатымен және  жоспарымен оқушыларды таныстырады.

ІІ Үй тапсырмасын тексеру

                                  Тест

1. Заттың электрохимиялық потенциалы аз орнынан оның көп орынға қарай тасымалдауы? а.белсенді тасымалдау  б.осмос  в.сүзу
2. Белсенді зат тасымалдаудың әсерінен қандай тіршілікті қамтамасыз ететін процес? а.зат таралымының өзгерісі    б.қысым өзгерісі      в.барлығы дұрыс
3. Биологиялық мембрана арқылы белсенді зат тасымалдауды алғаш ким дәлелдеген?                                                                                                    а.Уссинг      б.Перрен       в.Фик
4. Электрогендік насостың қанша түрі бар?  а.  4      б.3       в.2
5. Cүзу жылдамдығын қандай формуламен анықтаймыз?

  а.Пуазейль   б.Нернст   в.Гердерсон

6. Сүзу деп?

а.электр тізбегінің екі нүктесін қосуға арналған,арнайы пішінді өткізгіш                                                                                                             б.жүрек биотоктарын график түрінде тіркеу                                             

в.кез келген бөлшектің саңылауынан гидростатикалық қысымның әсерінен өтетін сұйықтық қозғалысы

7. Сұйықтықтарды сұзу процесінің маңызы?

 а.қан тамырларының қабырғалары арқылы суды тасымалдау  үшін                                                                                                   б.жартылай өткізетін мембранадан су негізінен осмос арқылы өту үшін                                                                                                                               в.патологиялық күйге өту үшін

8. Жартылай өткізетін мембрана арқылы еріген заттың аз орнынан таралымы көп орнына қарай қозғалған су молекулаларыт бұл?                                                                                                     а.сүзу       б.осмос      в.пассив
9. Биологиялық мембрана арқылы белсенді зат тасымалдауды алғаш рет қай жылы дәлелдеді?                                   

  а.1998      б.1949       в.1948

10. Биологиялық мембраналар арқылы зат тасымалдаудың қанша түрі бар?                     а.3         б.7     в.2
11. Белсенді тасымалдау заттың таралымы бойынша қалай тасымалданады? а.аз орыннан көп орынға қарай            б.оңнан солға қарай          в.өздігінен
12. Көктамырлық жүйеде осмостың әсері? а.өзгеруі     б.тепе теңдік бұзылу  в.су ұлпадан шығып плазмаға өтеді
13. Патологиялық жағдай?                                                                                           а.тепе теңдік бұзылады   б.процесс өзгереді в.судың мөлшері тең болмауы
14. Кез келген бөлгіштің саңылауынан гидростатикалық қысымның әсерінен өтетін сұйықтық қозғалысы?

 а.осмос   б.сүзу  в.диффузия                

Жауаптары

1а  2в 3а 4б 5а 6в 7а 8б  9б 10в  11а 12в 13а 14б

ІІІ Жаңа тақырыпты түсіндіру

Электрография – бұл тіндер мен ағзалардың қызметі барысында дененің бетінде пайда болатын потенциалдар айырымын уақыт бойынша тіркеуге негізделген тіндер мен ағзалардың жұмысын зерттеу әдісі.

Электрограммалардың түрлері:

1) Электрокардиограмма (жүрек) - ЭКГ

2) Электромиограмма (бұлшықет) – ЭМГ

3) Электроэнцефалограмма (бас миы) – ЭЭГ

4) Электроретинограмма (көз торламасы) – ЭРГ

5) Тері – гальваникалық реакция (тері)

Электрограмманың міндеттері:

1) Тікелей электрограмманың пайда болу механизмін анықтау. (Дененің бетіндегі потенциалдар айырымын есептеу және ағзаның электрлік белсенділігін анықтау)

2) Кері (диагностикалық): электрограмма бойынша ағзаның күйін анықтау.

Ағзалардың электрлік белсенділігінің моделі – эвкивалентті ток генераторы.

Генератор тудыратын ток күші:

I – ток күші

E – ток көзінің электр қозғаушы күші

R – ортаның кедергісі (клетка аралық сұйықтықтың)

r – ток көзінің ішкі кедергісі (клетка ішіндегі сұйықтықтың және мембрананың кедергісі)

Ток диполі – бұл өткізгіш ортада бір-бірінен әлде бір қашықтықта орналасқан оң және теріс полюстің жүйесі.

Д – дипольік момент

І – ток күші

l – полюстердің арақашықтығы

Жеке полюстің электр өрісінің потенциалы:

- ортаның меншікті кедергісі

r – жеке полюстен потенциалды тіркеу нүктесіне дейінгі қашықтық.

Нүктелік дипольдың электр өрісінің потенциалы

ІҮ Жаңа тақырыпты бекіту

№1 Тапсырма.

Термин сөздердің анықтамасын сызықтар арқылы біріктір:

№2 Тапсырма. Ребус шешу

Ребус: Генератор

Сергіту сәті

Сөзжұмбақ сөздерді тап: Генератор, диполь, өріс, тіндер, потенциял, эквивалентті, изолятор

Ү Қорытындылау   

Тест

1. Егер дипольдің иіні қысқа болса онда ондай дипольді .....?

А. Нүктелік       В. Қоршалған     С.Шектелген

2. Эквиваленттік электр генераторының ішкі кедергісі R қандай?

А. Өте аз            В. Орташа           С. Аса үлкен

3. Генератор сөзі қандай ұғым береді?

А. Қоздырушы күш    В. Қорытып шығару    С. Таралу

4. Дипольдер көлеміне қарай қанша түрге бөлінеді?

А. 2           В. 3              С.Бөлінбейді

5. Ағзаның функционалдық күйін, оның электрлік белсенділігін сипаттау үшін қандай  принцип қолданылады?

А. Суперпозиция  В. Эквиваленттік электр гнератор   С. Генератор

6. Ток генераторлары үшін қандай ереже қолданылады?

А. Суперпозиция   В. Люминесценттік     С. Эквиваленттік

7. Егер диполь қоршаған ортадан изолятормен шектелген болса онда бұл диполь қалай аталады?

А. Қоршалған     В. Нүктелік       С. Шектелген

8. ............ деп шамалары тең, таңбалары қарама-қарсы екі нүктелік зарядтардан тұратын электр жүйесін айтады.

А. Диполь           В. Генератор       С. Электрлік диполь

9. Дипольдің электр өрісінің күш сызықтарының бағытын анықтауға болатын формуланы белгіле:

А. =q

1. = *

1. *

10. Жекеленген электр зарядының кернеулігі неге тең?

А. = *

1. =q

1. C. *

Тест жауаптары:

ҮІ Үйге тапсырма:   Сайбеков Т., Көшенов Б. «Медициналық биофизика» 129-133 бет

Әдістемелік нұсқа жұмыс бағдарламасына сәйкес  құрастырылған: Тулегенов Д.Т.

Теориялық сабақтың әдістемелік нұсқамасы

Тақырыбы: Электрокардиографияның физикалық негіздері

Сабақтың мақсаты:

            Білімділік: Электрокардиографияның физикалық негіздері туралы мәлімет беру.

Тәрбиелік: Оқушылардың талдау, салыстыра білу  қабілеттерін дамыту, оқу материалының ең негізін алып, мазмұнын ажыратуға   тәрбиелеу.

Дамытушылық: Қазіргі заманғы техника мен  ғылымның  жетістіктерін мысалға келтіре отырып,    оқушылардың өмірге деген  көзқарастарын  қалыптастыруды дамыту.

Сабақтың түрі: Аралас сабақ

Сабақтың әдісі: Түсіндіру, сұрақ-жауап

Сабақтың уақыты: 2 сағат

Сабақты өткізу орны: дәрісхана

Пәнішілік байланыс: Тіндер мен ағзалар электрографиясының биофизикалық негіздері

Пәнаралық байланыс: биология, химия

Сабақтың жабдықталуы: үлестірілмелі материалдар, слайдтар

Пайдаланылған әдебиеттер:

            Негізгі: Сайбеков Т., Көшенов Б.  «Медициналық биофизика»

Қосымша:

Оқушы білуі тиіс:

- миокард құрылымының ерекшеліктерін;

- Қозудың миокард бойымен таралу механизмін;

- жүректің интегралды электрлі векторы

Сабақтың хронокартасы және құрылымдық-логикалық сызбасы

І Ұйымдастыру кезеңі – 3-5 мин

ІІ Үй тапсырмасын тексеру – 15-20 мин

ІІІ Жаңа тақырыпты түсіндіру – 30-45 мин

ІҮ Жаңа тақырыпты бекіту – 10-15 мин

Ү Қорытындылау – 3-5 мин

ҮІ Үйге тапсырма – 3-5 мин

Сабақ барысы

І Ұйымдастыру кезеңі

       Оқушылардың сабаққа қатысуын тексеру, жоқ оқушыларды белгілеу. Оқытушы жаңа сабақтың мақсатымен және  жоспарымен оқушыларды таныстырады.

ІІ Үй тапсырмасын тексеру

Бос орынға керекті сөздерді орналастырып жаз:

1. Ағзаның функционалдық күйін, оның электрлік белсенділігін сипаттау үшін ............  ...... .......  принципі қолданылады.
2. ........ деген ұғым- ол адам ағзасында пайда болған биопатенциалдар электр тогының генераторында пайда болған потенциалдар айырмасына ұқсас келеді деген ұғым.
3. Генератор ..... ....... деген ұғым.
4. Жасушалық деңгейден ағза деңгейіне өткенде және жасушалардың біртіндеп қозу нәтижесінде сол ағзаның сыртқы бетінде ..... ..... таралуы өзгереді
5. Дипольдер көлеміне қарай ...... және ..... болып екіге бөлінеді.

ІІІ Жаңа тақырыпты түсіндіру

Электрокардиографтың құрылысы, жұмыс істеу принципі.

  Үшканалды автоматты режимде жұмыс істейтін ЭКЗТ-12-03 «Альтон» электрокардиографының техникалық мәліметтері:

Электрокардиограф кернеуі 110- 220 Вт-қа дейінгі, жиілігі 50 Гц айнымалы токпен; ішкі қоректендіру көзінен- 12,6 В аккумулятордан  қоректенеді.

Электрокардиосигналдардың ену кернеуінің диапазоны  0,03 - 10 мВ шамасындай.

2 Гц жиілікте кернеуді өлшеудің салыстырмалы қателігі 0,1- 0,5 мВ диапазонында  10%- тен артық емес; ал 0,5- тен жоғары- 5 мВ-қа дейінгі диапазонда- 5%- тен артық емес.

Үшканалды автоматты режимде жұмыс істейтін ЭКЗТ-12-03 «Альтон» электрокардиографы - әртүрлі жағдайларда электрокардиограмманы оперативті алуға мүмкіндік беретін портативті электрокардиограф. Электрокардиограф құрылысының жасалуы пациент пен жұмыс істейтін персоналдың сенімді электроқауіпсіздігін қамтамасыз етеді.                                                                                                                                            

             15.6-сурет. Электрокардиографтың  негізгі блогының сыртқы көрінісі 

Электрокардиограф негізгі блоктан,  пациентінің кабелі бар шығу блогынан және қоректендіру  блогынан тұрады. Негізгі блокта орналасқан:

- микропроцессорлы блок;

- электрокардиографтың жұмыс істеу режимдерін басқару элементтері;

- сигналдар мен  жұмыс режимдерінің индикаторлары;

-термобаспа қондырғысы.

Электрокардиографтың  негізгі блогының сыртқы көрінісі 15.6- шы суретте көрсетілген.

         15.7-сурет. Электрокардиографтың жалғау тетіктері.  

  Қаңқаның түбінде қуыс бар, оған автономды қоректендіру көзі, яғни  аккумулятор орнатылады (15.7-сурет).

Басқару және индикация мүшелері.

15.8-суретте электрокардиографтың басқару панелі мен индикацияларының жалпы көрінісі  көрсетілген.

«Қосу/Ажырату» батырмасы аккумулятор  жұмыс істеп тұрған кезде электрокардиографты қосып, ажырату үшін қолданылады. Индикатор жанып тұрғанда, электрокардиограф ЭКГ-ны алуға дайын. Егер индикатор жыпылықтап тұрса, онда алдында алынған  ЭКГ жадыда сақталады.

  «СТАРТ» батырмасы ЭКГ-ны алу режимін және термоқағазға  оның жазылу режимін ажыратып, қосады. Егер тіркелімнің (тармақтың) белгілі бір тобы таңдап алынса, ал  «АВТОМАТ» режимі өшіп тұрса, онда  «СТАРТ» батырмасын басу осы таңдалынған тіркелім   

                                   тобының ЭКГ-ң үздіксіз жазылуын орындайды.

15.8-сурет. Басқару панелінің индикациясы.

Жазуды тоқтату үшін осы батырманы қайтадан басу керек. Индикатор  ЭКГ-ны алу кезінде ғана жарықталынады. «АВТОМАТ» режимін таңдаған соң  «СТАРТ» батырмасын қысқа  мерзімде басқан кезде, индикатор

5 секунд жарықтанып  тұрады {2,5 с}. Осы уақытта  электрокардио­грамманың барлық  12 тіркелімінің барлығы  электрокардиогра­фтың жадысына жазылады.

«КОПИЯ» батырмасы. Осы батырманы басу АВТОМАТ режимінде алынған соңғы зерттеудің көшірмесін жазу режимін қосады.

 АВТОМАТ режимінде барлық 12 тіркелімді синхронды алу мен жадыға жазу орындалады. Сондықтан  КӨШІРМЕ  режимінде барлық тіркелімді не оның кезкелген таңдап алынған тобын басып жазуға болады. 

   Жылдамдық «мм/с», батырмасы,  «12,5», «25», «50» индикаторлары-  эквивалентті жылдамдықты қосатын батырма. Тізбектей басқан кезде эквивалентті жылдамдықтың мәні өзгереді. Жылдамдықтың таңдалынған мәні светодиод арқылы жарықталынады.

   50 мм/с  эквивалентті жылдамдықтың мәні барлық тіркелімінің синхронды алынуы кезінде мүмкін (режим WW «АВТОМАТ»), немесе көшірменің алынуы кезінде. Осы кезде қағаздың қозғалысының нақты жылдамдығы

25 мм/с болады.

«Масштаб» тобы  «мм/мВ» батырмасы, «5», «10», «20» индикаторлары - эквивалентті сезімталдықты қосу батырмасы. Тізбектей басқан кезде сезімталдықтың  мәні өзгереді. Сезімталдықтың таңдалынған мәні жарық диоды арқылы жарықталынады.

 «Сүзгі» тобы,  «Гц», батырмасы, «30», «25»  индикаторлары – сүзгіш кесігінің жиілігін таңдау батырмасы. Егер индикаторлар жарықталынбаса, онда сүзгіштер өшірілген.

  «Гц» батырмасын басып, минимал шу болатындай жиілікті таңдауға болады.

 «Ығысу» тобы « » батырмасы, «макс/мин», «орташа»  индикаторлары- жазудың ортасындағы терезеге салыстырмалы ЭКГ жазуының ығысуын таңдау батырмасы. Толық ЭКГ –ны жазу кезінде тіркелімдер  топтасқан: алдымен I. II- ші және III- ші тіркелімдер    басылып, жазылады, содан кейін-  аVR. aVI және  aVF;  01, 02 және СЗ; С4, С5 және 06. Тіркелімнің бір тобын таңдаған кезде қағазға осы таңдалған топ басылады.

Аяқ- қолдағы электродтарда (R, N, L, F) контактінің болмауы мүмкін емес, себебі кеуде тіркеліміндегі және бірнеше тіркелімдегі ЭКГ –ның біруақытта дұрыс тіркелмеуіне әкеліп соғады. Аяқ- қолдағы электродтар ұшында контактінің  болмауын  көрсететін индикаторлар қызыл түсті; әрбір  ЭКГ-ң  тіркелімі алдында екі индикатордың жарықтанбай тұрғанына көз жеткізіңіздер. Кеуде электродтарының кез келгенінде түйісудің болмауы (С1 - С6)  басқа тіркелімдердегі  тіркеу қателіктерін тудырмайды. Сары түсті  индикатор кеуде электродтарының  біреуінің не бірнешеуінің тізбектегі үзілуін не нашар түйіскендігін білдіреді.

Қауіпсіздік шаралары!

     Электрокардиографпен жұмыс істеуге  электрокардиографты қолдану

туралы нұсқаумен танысқан және қауіпсіздік техникасы бойынша түсіндіру (инструктаж) алған адамдарға ғана  рұқсат етіледі. Электрокардиограф ГОСТ Р 50267.25  талаптарына сәйкес қауіпті кернеу мен дефиб­риллятор энергиясынан қорғанған.

 ЭЛЕКТРОКАРДИОГРАФТЫ  ЖҰМЫСҚА ДАЙЫНДАУ

     Электрокардиографты  басқару панеліндегі «Қосу/Ажырату» батырмасын басу арқылы іске  қос. Осы кезде қосу индикаторы жарықталады. Біруақытта «БАТАРЕЯ ЗАРЯДКА» батырмасы да жануы мүмкін, бұл орнатылған аккумулятордың зарядталуының жүріп жатқандығын білдіреді.

ЭЛЕКТРОКАРДИОГРАФТЫҢ НЕГІЗГІ ЭЛЕКТРЛІК ҚОСЫЛЫСТАРЫ.   

Шығу блогын негізгі блокпен қосыңыз. Шығу блогы кабелінің 15 контактілі вилкасын қанқадағы негізгі блоктың  сәйкес розеткасына қосыңыз. Оны қаңқа вилкасына орнатылған винттармен бекітіңіз. Қоректендіру блогының кабеліндегі ұяны қаңқадағы негізгі блок ұясына орнатыңыз. Қоректендіру блогының  тетігін 220 В, 50 Гц желінің екі полюсті тармақшасына қосыңыз.Ұяшықтардан тетіктерлі қайтадан алған кезде сақ болыңыздар , қатты күш түсірмеңіздер. Тетіктерді алған кезде кабельді жұлқыламаңыз, тетік қаңқасын қатты ұстаңыз. Электрокардиографтың негізгі электрлік қосылыстарының жалпы  сызбасы  15.9-суретке сәйкес келу керек.

15.1-кесте. Стандартты электродтардың тіркелуі

Кеуде тұсына электродтар  15.2-ші кестеге сәйкес орналастырылады.  

15.2-кесте. Қосымша электродтардың тіркелуі

       15.6. ЭКГ-ны тіркеу және соңғы зерттеудің көшірмесін  алу

Электродтарды орналастыру алдында пациент терісіне түйісетін  жерлерінде спиртпен сүрту керек (майдың болмауы керек).

Электродтар мен пациент терісінің аралығына ток өткізетін орта ретінде электродты гельдер, пасталар не сұйықтар қолданылады; физиологиялық немесе гипертонды ертіндімен, ең болмағанда сумендымқылданған марлядан жасалған төсеніштерді қолдануға болады. Пациенттінің аяқ-қолдарына 15.1-  кестеде көрсетілгендей электродтарды орналастыру керек.

ЭКГ-ны тіркеу режимдері.

Электрокардиограф ЭКГ-ны әртүрлі режимде тіркеуді қамтамасыз етеді – автоматты (барлық 12 тіркелімді синхронды тіркеу және осы алынған ЭКГ- ны құралдың жадысына сақтап, оларды үш- үш тіркелімдер бойынша  топтап, басып жазу) немесе мониторлы (кез келген таңдап алынған тіркелімнің ЭКГ-сын құралдың жадысына сақтамай, тіркеу). Автоматты режимде алынған ЭКГ қосу индикаторы әлі жанып немесе жыпылықтап тұрғанда, электрокардиограф жадысында сақталады.

Автоматты режим үшін ЭКГ-ң ұзақтығын таңдауға болады: 5 (стандартты).

   Басқару панеліндегі  «Қосу/Ажырату» (не «СТАРТ»+«Қосу/Ажырату») батырмасын басып, электрокардиографты іске қос. Осы кезде қосу индикаторы жану керек, ол    электрокардиографтың іске қосылғандығын білдіреді. Жанған  басқа да индикаторлар: эквивалентті жылдамдықтың индикаторы; таңдалынған сезімталдықтың индикаторы; тіркелімнің тіркелетін топтарының индикаторлары.

   Егер электрокардиографты іске қосқанда, қосу индикаторы жыпылықтамаса, онда алдымен жады тесті орындалады, осы уақытта индикаторлар жыпылықтайды.

   Егер  электрокар­диографты іске қосқанда, қосу индикаторы жыпылықтаса, онда қондырғылар жөніндегі ақпарат (сүзгі, ығысу, тіркелімдер тобы, жылдамдық, сезімталдық) жадыда сақталынған болады, және қондырғылар қалпына келеді.

   Термопринтер  блогында термоқағаздың  бар болуын тексеріңіз. Қағаз болмаған жағдайда  «ҚАҒАЗ ЖОҚ» индикаторы жанып тұрады.                     

Қажет болғанда қағазды салыңыз. Автоматты тіркеу режимін таңдаңыз.

Егер сіз тіркеудің автоматты режимін таңдасаңыз («АВТОМАТ» индикаторы

                       15.10-сурет. Электродтар және оларды орналастыру жолдары.

жанады), онда  «СТАРТ» батырмасын жылдам (қысқа уақыт) бассаңыз, барлық 12 тармақтың (тіркелім) сигналдар синхронды алынып, электрокардиограф жадысына жазылады. Егер автоматты режимде тіркелімнің барлық тобы таңдалынса, онда 12 тіркелімнің барлығы басылып шығарылғаннан кейін, жазылу тоқталады.  Осындай жазудың ұзындығы  12,5 мм/с жылдамдықта  345 мм {175 мм} болады.

    Егер «АВТОМАТ» режимінде  «СТАРТ» батырмасын  5 секундтан көп басып тұрғанда  {2,5 с} ( 125 секундқа дейін), онда электрокардиограф жадысына барлық тіркелімдер  бойынша сигналдар жазылады және «СТАРТ» батырмасы басылып тұрған уақыттағы таңдалынған тіркелімдердің барлығы басылып жазылады.

   Электрокардиографтың жыдысына сақталған соңғы  электрокар­диограмманы  электрокардиогрфты  өшіргеннен кейін де  «КӨШІРМЕ» режимін басып, жазуға болады. Ақпараттың жадыда сақталғандығын қосу индикаторының жыпылықтауы  білдіреді. Егер индикатор өшсе, онда ақпаратты қайтадан қалпына келтіруге болмайды.

    ЭКГ-ны басып жазу алдында жадыдан қажетті  параметрлерді таңдаңыз: тіркелімдер жинағы, сезімталдық, жылдамдық, сүзгі жиілігі және ығысу. Осыдан кейін «КӨШІРМЕ» батырмасын басыңыз . ЭКГ-ны жазу басталады. Егер жазуды тоқтату қажет болса, «КӨШІРМЕ». батырмасын қайтадан басыңыз.

      Егер мониторлы тіркеу режимі таңдалынса, яғни  «АВТОМАТ» индикаторы жыпылықтамаса , онда  «СТАРТ» батырмасын басқанда таңдалынған тіркелімнің  тобының жадыда  сақталынбай жазылуы  басталады. Тіркелімді тоқтату үшін «СТАРТ» батырмасын қайтадан басу керек.

ІҮ Жаңа тақырыпты бекіту

№1 Тапсырма.  Кестені толтыр

                         Биопотенциалды тіркеудің әдістері

№2 Тапсырма.

Сергіту сәті

             Электрокардиографияның блок схемесы

Электрокардиографияның  тармақтарын қосатын кілттің көмегімен биопотенциалдар кернеуді кушейтуге блогының кірісіне беріліп одан кейін қуатын кушейту  блогына беріледі.Осы блокта электр сигналдары бақылауға қолайлы сигналга түрленеді,қажет болғанда таспаға жазып алуға болады.

   Кардиографты электр энергиясымен қамтамасыз ету үшін қоректену блогы қолданылады.

Сұрақтарға жауап беру

1. Жүрек қызметінің жұмысын зерттеудегі тарихи даму аспектілері.
2. Электрокардиографтың негізгі түйіндері.
3. Биопотенциалдар күшейткіштері, жұмыс істеу принциптері.
4. Жүрек потенциалдарын зерттеудегі негізгі әдістері.
5. Эйнтховен теориясы.
6. Жүрек потенциалдарын тіркеу әдістері.
7. ЭКГ тіркеу және қауіпсіздік ережелері.
8. Артефакттар және жүрек жұмысын тіркеудегі негізгі қателер.
9. Жүрек жұмысында пайда болатын тербелістер генезі.
10. Балистокардиограмма жазу әдісінің негізі. Артефакттар мен негізгі қателіктер.
11. ЭКГ-ның балистокардиограммамен байланысы.

Ү Қорытындылау   

Тест

1Жүрек биопотенциалын тіркеу әдісін тап.

А.ЭЭФГ             В.ЭМГ                   Г.ЭКГ                   Д.ЭКБ

2.ЭКГ-да тіркелетін потенциалдар айырымы қандай процесте пайда болады?

А.Жүректің жүйке-бұлшық еті қозғанда;

В.Жүрек тыныш күйінде болғанда;

Г.Жүрек жұмыс жасағанда;

Д.Адамның жүйкесі қозғанда

3.Электрокардиография әдісі қай ғалымның теориясына негізделген?

А.Уитсон         В.Термистор             Г.Гальвани               Д.Эйнтховен

4.Электродты адам денесіне жапсырғанда тері мен электродтың арасында өтпелі кедергі пайда болады.Ол кедергі биопотенциалдардың амплитудасындағы өзгеріс.

А.көбейеді,пішінін өзгертпейді;

В.Көбейеді,пішінін өзгертеді

Г.азаяды, пішінін бұзады;

Д. көбейеді,  пішінін бұзады;

5.Жүрек ритмін жүргізуші қуыс веналардың қосылған жерінде орналасқан;

А.Сол жүрекшеде                     В.Оң жүрекшеде

Г.Оң қарыншада                      Д.Сол қарыншада

6. ... дегеніміз жүрек жүйесінің электр сигналдарының өткізгіштік жолымен өткен импульстарды график түрінде тіркеу.

А.ЭЭФГ                В.ЭМГ                    Г.ЭКГ                    Д.ЭКБ

7.Жүректің өткізгіштік жүйесімен өткен электр импульсы қарыншаларға өтіп олардың...қоздырады.

А.Перикардысын                            В.Эпикардысын

Г.Эндокардысын                            Д.Миокардысын

8.Жүректің қарыншалары белгілі ретпен қозады.Алдымен  қанша сек аралығында қарыншалық перде қозады?

А.0,3с                         В.0,03с              Г.0,003с             Д.0,04с

9.Жүрек ұшының қозу уақыты ,қалыпты жағдайда ,орта шамамен алғанда қанша?

А.0,3с                В.0,03с                  Г.0,003с                   Д.0,05с

10.Егер R-R-интервалы бірде артып бірде кемісе –оны қалай атады?

А.Брадикардия                             В.Тахикардия

Г.Аритмия                                    Д.Тахипноэ

Дұрыс жауаптары

1.г

2.а

3.д

4.г

5.в

6.г

7.г

8.в

9.д

10.г

ҮІ Үйге тапсырма:   Сайбеков Т., Көшенов Б. «Медициналық биофизика» 133-139 бет